مرگ رودخانه‌ها در روند تغییر اقلیم و تبدیل «برف» به «بارش»

به گزارش پایداری ملی به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو "داود رضا عرب" درباره مهم‌ترین اثرات تغییر اقلیم در ایران و جهان گفت: تغییرات آب و هوایی ناشی از گرم شدن کره زمین را می‌توان تغییر اقلیم تعریف کرد که مساله‌ای متفاوت از خشکسالی است.

این مدرس دانشگاه افزود: بخشی از عوامل گرمایش زمین مانند انتشار گاز متان طبیعی است و برخی دیگر مانند انتشار گاز دی‌اکسید کربن بیشتر منشاء انسانی دارد. انتشار این گاز‌ها موجب می‌شود اطراف کره زمین با هاله‌ای از گاز احاطه شود (مانند گلخانه)، و با بروز اختلال تبادل هوا، به جای اینکه گرما در یک مرحله از زمین خارج شود در چند مرحله خارج می‌شود.

وی بیان کرد: همین گرما با افزایش مصرف و نیز افزایش تبخیر آب همراه می‌شود؛ همچنین الگوی بارندگی‌ها تغییر می‌کند و این الگو معمولا از برف به باران تبدیل می‌شود؛ در همین راستا آب شدن یخ‌های قطبی بر اثر گرم شدن به شدت در اکوسیستم تاثیر می‌گذارد.

عرب ادامه داد: تحقیقات نشان می‌دهد کشور‌هایی که نزدیک خط استوا قرار دارند در مقایسه با سایر کشور‌ها از این پدیده آسیب بیشتری را متوجه می‌شوند و تولید ناخالص این کشور‌ها کاهش می‌یابد، اما کشور‌هایی که در مناطق شمالی‌تر قرار دارند منفعت اقتصادی بیشتری از این مساله می‌برند؛ البته در مجموع و به طور کلی می‌توان گفت تغییرات اقلیمی برای کل کشور‌های دنیا آسیب‌زاست.

در ال نینو بارندگی‌ها در مناطق پربارش بیشتر و در مناطق کم بارش، کمتر می‌شود

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه بیلان کلی آب در دنیا ثابت است، ادامه داد: این تغییرات اقلیمی فقط بارندگی‌ها را بیشتر می‌کند و تغییری در میزان منابع آبی کلی در کره زمین ندارد با این تفاوت که در برخی از مناطق بارندگی‌ها بیشتر و در برخی کمتر می‌شود و الگو به این شکل است که معمولا بارندگی‌ها در مناطق پربارش بیشتر و در مناطق کم بارش، کمتر می‌شود.

وی یکی دیگر از عوارض ال نینو را ظهور سیلاب‌هایی با شدت بیشتر عنوان کرد و گفت: در همین راستا بازه زمانی خشکسالی‌ها طولانی‌تر می‌شود به شکلی که خشکسالی‌ها اگر پیش از این تا سه سال تداوم داشته با وجود چنین پدیده‌ای، بیش از پنج سال به طول می‌انجامد؛ خشکسالی و سیلاب دو روی یک سکه در پدیده تغییر اقلیم هستند که هر دو تشدید می‌شود؛ برای مثال می‌توان به سیل سال ۱۳۹۸ در کشور اشاره کرد.
عرب در ادامه صحبت‌های خود اثرات گرم شدن کره زمین را بسیار جدی برشمرد و بیان کرد: نخستین اثر آن در بخش آب این است که رژیم بارندگی‌ها تغییر می‌کند به این معنا که برف به بارش تبدیل می‌شود و پیرو این امر تغذیه چشمه‌ها در ارتفاعات دچار اختلال می‌شود و به همین دلیل دبی پایه‌های روخانه‌ها کم‌تر می‌شود و در برخی مواقع مشاهده می‌شود که مرگ رودخانه رخ می‌دهد.

تبدیل شدن رودخانه‌های دائمی به فصلی از اثرات مخرب تغییرات اقلیمی است

وی در توضیح بیشتر این مساله گفت: در همین راستا برخی از رودخانه‌ها دائمی به رودخانه‌های فصلی تبدیل می‌شوند که بسیار خطرناک است و نیز فرصت نفوذ آب در آبرفت‌ها کم‌تر و با اختلال در آب‌های زیرزمینی همراه خواهد شد، به شکلی که با افزایش مصرف آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب‌ها با مشکل روبرو و مشکلاتی برای نظام حق‌آبه نیز ایجاد می‌شود و به طبع آن ممکن است الگوی کشت نیز تغییر کند.

وی در ادامه به تاثیر تغییرات اقلیمی بر عملکرد سد‌های کشور اشاره کرد و گفت: پیرو این امر حجم تنظیمی سد‌ها کاهش می‌یابد؛ برای مثال حجم مخزن سد لتیان ۹۰ میلیون مترمکعب است که این سد در گذشته‌ها گا‌ها تا ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب را تنظیم می‌کرد.

وی همچنین افزود: با گرم‌تر شدن هوا، مصرف برق در بخش خانگی وصنعتی افزایش می‌یابد و همین امر با افزایش مصرف آب همراه می‌شود و تقاضای مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی نیز روند صعودی می‌یابد که با این تفاسیر حجم برداشت از چاه‌های کشاورزی افزایش می‌یابد و در ادامه با توجه به اینکه با کف شکنی و افزایش عمق آب در اثر برداشت زیاد روبرو می‌شویم همین مساله با بالارفتن مصرف برق به منظور بهره‌برداری از آب چاه‌های کشاورزی همراه می‌شود؛ این جریان سیستماتیک تداوم می‌یابد که لازم است بررسی شود.
به گفته این مدیر موسسه پژوهشی مهندسی تغییرات اقلیمی بر کیفیت آب سد‌ها نیز تاثیرگذار است، چراکه آبی که یکباره وارد سد می‌شود و تغذیه نمی‌شود خود سد دچار تغذیه‌گرایی (ورود مواد خارجی به پیکره‌های آبی و کاهش کیفیت آب) می‌شود.

وی به تغییر الگوی کشت بر اثر پدیده تغییرات اقلیمی اشاره و تصریح کرد: با وقوع سیلاب با موضوع فرسایش آبی مواجه می‌شویم و حجم سد‌ها پر می‌شود و آب کمتری می‌توان ذخیره کرد؛ هزینه فرصت زیادی را باید متحمل شویم و نیروگاه‌ها در اثر مصرف برق بیشتر و مواردی از این دست دچار اختلال خواهند شد.

تغییرات اقلیمی در ایران با طولانی شدن دوره‌های خشکسالی همراه می‌شود

عرب به اثرات تغییر اقلیم در کشور پرداخت و اظهار کرد: در ایران به طور خاص تغییرات اقلیمی با تداوم خشکسالی‌ها و در مقابل در برخی از مناطق با ظهور سیلاب‌های سنگین همراه می‌شود.

وی درباره مهم‌ترین رویکرد دولت‌های مختلف کشور در مواجهه با تغییر اقلیم، گفت: در این زمینه سیاست مشخصی وجود نداشته و عملا دولت‌های مختلف برنامه‌های متفاوتی را در مواجهه با این پدیده در دستورکار خود قرار دادند؛ در همین بین وزارتخانه‌ها، نهاد‌ها و دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت جهاد، محیط زیست، صنایع و ... نگاه‌ها و راهکار‌های متفاوتی را به این پدیده دارند.

این مدرس دانشگاه تاکید کرد که ساختار سیاسی و اقتصادی کشور‌ها در مواجهه با این پدیده موثر است؛ زمانی که دوره مدیریت‌ها کوتاه باشد و تک مجلسی وجود داشته باشد، معمولا مدیران به امور و اقدامات کوتاه مدت مبادرت می‌کنند. در ایران نیز مدیران عموما امور کوتاه‌مدت را برنامه‌ریزی می‌کند که شامل اقدامات سطحی‌تر است، در این زمینه می‌توان به برنامه‌ریزی آب، محیط زیست و تغییرات اقلیمی اشاره کرد که جزو برنامه‌های بلند مدت است.

سازگاری با تغییر اقلیم یکی از راهکار‌های موثر در سطح جهان و کشور است

وی با اشاره به راهکار جهانی در مواجهه با تغییر اقلیم یادآور شد: سازگاری با تغییر اقلیم یکی از راهکار‌های موثر در سطح جهان و کشور است، مقابله و مدیریت دیگر راهکار است، اما پذیرش این موضوع بسیار مهم است. باید پذیرفت شرایط آبی، دمایی و ... به چه شکلی است و راهکار‌های موثر با این شرایط بررسی و به کار گرفته شود. از جمله اقدامات اثرگذار، تلاش‌های انجام شده برای سازگاری با کم آبی بود.

وی بیان کرد: در بخش کشاورزی باید متناسب با بارش‌ها کاشت و برداشت شود، در برخی از نقاط کشو زارعت به باغ ترجیح داده شود، صنایع در مناطقی که دارای منابع آبی هستند توسعه یابند، در این میان، مقوله آمایش سرزمین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا به واسطه آن از مزیت نسبی مناطق مختلف بهره‌برداری شود.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: به این منظور لازم است که جنبه‌های آموزشی به خوبی دیده شود و از ابزار‌های مختلف برای سازگاری با این شرایط در بخش‌های مختلف اعم از خانگی، کشاورزی و صنعت مدنظر استفاده شود.
عرب همچنین با بیان اینکه استفاده از تکنولوژی‌های به روز برای مدیریت منابع آبی بسیار مهم است گفت: در این زمینه می‌توان به استفاده از ابزار‌های دیجیتال کنترل هوشمند آب و استفاده از آب‌های غیرمتعارف برای کاهش فشار بر سفره‌ها و منابع آبی اشاره کرد.

سدسازی یکی از ابزار مدیریت سیلاب است

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: هدف اصلی عمده سد‌ها ذخیره و تنظیم آب و همچنین در برخی از مناطق کنترل سیلاب است. کنترل سیلاب یکی اهداف جانبی سد به شمار می‌رود. برای مثال در سیلاب سال ۱۳۹۸ عملکرد سد‌ها مثبت بوده و با تله‌اندازی سیل، خسارات سیلاب کاهش چشمگیری یافت. سد یک حلقه از یک زنجیره است با این تفاسیر سد یک ابزار برای مدیریت سیلاب به شمار می‌رود بنابراین مساله مدیریت سیلاب از سدسازی مهم‌‎تر است.

عرب درباره نقش سد‌ها در کاهش مدیریت سیلاب بیان کرد: سد‌ها در عین حال که می‌‎توانند منجر به کاهش ریسک شوند، می‌توانند با افزایش ریسک نیز همراه باشند؛ بنابراین باید در کنار سدسازی، کنترل ساخت و ساز در دشت‌ها، مقاوم سازی در برابر سیلاب، اطلاع‌رسانی، مدیریت مخزن، آموزش، مشارکت مردم و برنامه عملیات اضطراری در دستورکار قرار گیرد.

وی تصریح کرد: در علم آب‌شناسی یا هیدرولوژی مفهومی به نام دوره بازگشت وجود دارد که نمایان‌گر بزرگترین سیلاب در دوره زمانی است، به این معنا که به هر میزان که دوره بازگشت بیشتر باشد سیلاب‌ها شدت بیشتری می‌یابد.

این مدرس دانشگاه در ادامه با اشاره به روش‎های متفاوت کنترل سیلاب به واسطه سد‌ها گفت: سد گلمندره در مرز استان خراسان شمالی و گلستان برای کنترل سیلاب احداث شده است؛ در پایین این سازه یک حفره‌ای قرار دارد تا آبی که بر اثر سیلاب پشت این سد جمع می‌شود را به آرامی تخلیه می‌کند و به واسطه آن از شدت سیل کاسته شود، نمونه دیگر آن سد طاق شاه عباسی در شهر طبس است که در زمان صفویه برای کنترل سیلاب بنا شده است.

وی مدیریت مخازن سد‌ها را یکی از روش‌های رایج در دنیا برای مدیریت منابع سیلاب برشمرد و خاطرنشان کرد: باید ارتفاع، عمق و سطح آب با درجه حرارت بیرونی متناسب شود؛ سد‌های زیرزمینی در آمریکا وجود دارند که در احداث آن بخش خصوصی سرمایه‌گذاری کرده است، اما باید دانست که سد‌های زیر‌زمینی در عین حال که تبخیر آب را کاهش می‌دهند، حجم زیادی نمی‌توانند داشته باشند و ساخت این سازه‌ها بسیار هزینه‌بر است.