به گزارش پايداري ملي، اینترنت و فضاى مجازى، به لحاظ کارکردشناسى، فضایى چند بعدى است که مىتواند همزمان اثرات مختلفى را در حوزه روانى، تربیتى، اخلاقى و در یک جمله در جنبههاى مختلف زندگى افراد بر جاى بگذارد.به همین لحاظ، شناخت ویژگىهاى موثر این پدیده تکنولوژیک سبب گسترش برنامه ریزى جهت کاستن از اثرات نامطلوب و افزایش بهره بردارى از ویژگىهاى مثبت آن مىگردد.
نوجوانان و جوانان به دلیل موقعیت سنّى، اولا: تمایل بیشترى به تکنولوژىهاى مدرن نشان مىدهند؛ ثانیا: از پدیدههاى اطراف خود، به خصوص پدیدههاى مدرن زودتر و بیشتر متأثّر مىشوند؛ و ثالثاً : رفتارهاى خود را متناسب با موقعیتهایى که در آن قرار مىگیرند، تغییر مىدهند.اینترنت یا فضاى مجازى، متشّکل از حدود 8 میلیارد سایت است، که از جمعیت کنونى جهان بیشتر مىباشند. بنابراین، در این فضاى گسترده و بى نهایت، انواع مختلفى از اطلاعات در اشکال مختلف متن، صوت، تصاویر ویدئویى، عکس و ... موجوداند، که از تنّوع بى نظیرى برخوردار مىباشند.
این تنوع، از حوزههاى علمى تا مذهب و سرگرمى و از آنجا تا ترویج خشونت و ترور و پورنوگرافى و آزار کودکان گسترانیده شده و به همین دلیل، سوالى که مطرح مىشود، این است که آیا فضاى مجازى براى جوانان به خودى خود فضایى خطرناک و خطرساز است، یا مفید و موقعیّت ساز.بر این اساس، فرضیه اى طراحى مىشود که معتقد است: فضاى اینترنت متاثّر از نحوه استفاده از آن است، که اثرات خود را آشکار مىسازد و در مورد جوانان و نوجوانان، نحوه هدایت، کنترل و نظارت بر آنان مىباشد، که سبب ساز تاثیر مثبت یا منفى آن مىگردد.
مقدمه:
شبکه جهانى اینترنت، یکى از مهمترین نوآورىهایى است که بعضى از نظریهپردازان براى تأکید بر اهمیت آن، تأثیرات این بزرگراه عظیم اطلاعاتى را مشابه با تأثیرات اختراع چاپ بر زندگى انسانها ذکر کردهاند (محسنى، 1380: 20). اینترنت، منتقل کننده میلیونها پیام است؛ پیامهایى که بر ارزشها، نگرشها و هویت فرهنگى کاربران آن در سطح خرد و بر نظام فرهنگى و سیاسى در سطح کلان تأثیر مىگذارد. این شبکه، از جنبههاى گوناگون علمى، فرهنگى، اقتصادى و سیاسى قابل بررسى است.
از بعد فرهنگى، این شبکه با تأکید بر مطالعه ارزشهاى سیاسى به عنوان بخشى از فرهنگ سیاسى و به ویژه با شیوههاى علمى، اولین گام درجهت برنامهریزى صحیح براى مدیریت تغییرات فرهنگى و سیاسى و جلوگیرى از تغییرات ناموزون در نظام اجتماعى است. به نظر جانسون، فناورى یکى از عوامل تغییر اجتماعى است، که از طریقِ ارتباط با اجزاى مختلف در درون نظام اجتماعى جوامع مختلف، به ویژه از طریق خرده نظام فرهنگى، موجب تغییراتى در نظام شخصیتى افراد در سطح فردى و نظام سیاسى در سطح کلان مىشود .
ظهور شبکه جهانى اینترنت به عنوان یکى از برجستهترین فناورىهاى ارتباطاتى و اطلاعاتى، نمایانگر پیشرفت فناورانه انسان امروزى است، که نقش آن در ایجاد و تغییرات اجتماعى و به ویژه تغییرات ارزشى، غیرقابل چشمپوشى است. در راستاى همین تغییرات است که به وجود آمدن واقعیتهاى نمادین در فضاى سایبر اینترنتى، زمینه لازم را براى شکلگیرى جوامع جدید سایبرى فراهم ساخته است.
فضاى آزاد اینترنتى، محّل حضور میلیونها کنشگر اینترنتى است که مىتوانند با تفسیرهاى نمادین در اینترنت: 1. به کنش فردى و جمعى متقابل بپردازند؛ 2. در اجتماعات مجازى حضور سایبرى داشته باشند؛ 3. گروه مجازى تشکیل بدهند؛ 4. با افراد دیگرى که از اینترنت استفاده مىکنند، به بحث آزاد در مورد موضوعات گوناگون بپردازند و در نهایت، از اطلاعات و اخبار موجود در سایتهاى اینترنتى به صورت گزینشى و بدون داشتن محدودیتهاى رسانههاى دیگر -که بر خلاف اینترنت- عمدتاً یک سویه اند، استفاده کنند (جلالى، 1379: 96).
اینترنت، با وجود گستردگى و پیچیدگىاش، رسانهاى بسیار شخصى و خصوصى است. اینترنت از طریق پست الکترونیکى، ارتباط بین فردى از راه گروههاى بحث و مانند آن (که ممکن است کاملاً آزاد، یا محدود به اعضا باشد) گفتوگو و تبادل نظر را تسهیل مىکند، و نیز دسترسى یک به چند به اطلاعات را - عمدتاً از طریق وب- ممکن مىسازد. اما حتى هنگامى که اینترنت به صورت مدل یک به چند عمل مىکند، داراى قابلیتى است، که اساساً آن را از دیگر رسانههاى گروهى متمایز مىکند. این که همواره داراى پتانسیل تعاملى است، همین قابلیت تعاملى است که زمینههاى تغییرات اجتماعى و اقتصادیِ متعاقب را برای آن فراهم میکند (دارنلی، 1384: 47)
رایج ترین موارد استفاده از اینترنت
1- استفاده از اطلاعاتِ گوناگون موجود در شبکهها؛ ( به منظور انجام فعالیتهاى علمى و پژوهشى و دسترسىبه کتابها و منابع کتابخانه اى )
2- انجام امور ادارى و تجارى؛
3- برقرارى ارتباط با سایرین به شیوههاى گفتارى، نوشتارى و تصویرى؛ ( چت ، ایمیل و مکالمه تلفنى )
4- بهره مندى از برنامههاى رادیویى و تلویزیونى؛
5- آموزش از راه دور؛ ( آموزش در خانه )
6- امروزه اینترنت در عرصههاى مختلف علمى، آموزشى، زندگى اقتصادى؛ مثل شغل و امور بازرگانى و نیز زندگى اجتماعى و فرهنگ جامعه نقش بارزى ایفا مىکند.
اینترنت و جوانان و نوجوانان
اینترنت، وسیله اى است که همانند همه ابزارهاى دیگر، جنبههاى مثبت و منفى دارد و قضاوت ما درباره آن، به نوع استفاده کاربران بستگى دارد. این پدیده، على رغم این که فرصتهاى مناسبى؛ از قبیلِ دست یابى به اطلاعات فراوان مورد نیاز، توسعه و تولید دانش براى ما فراهم مىآورد، تهدیدهایى را نیز متوجه ما مىکند و از آنجا که بیشترین کاربران آن را نوجوانان و جوانان تشکیل مىدهند، استفاده نادرست از آن مىتواند نیروى پویا، کارآمد و در نهایت، نظام اداره کشور را تهدید کند. بنابراین، لازم است هر چند مختصر و فهرست گونه، برخى از تهدیدها را مورد توجه قرار دهیم و دیگران را به بررسىهاى جدى تر و تحقیقات ارزنده تر در ابعاد مختلف و در آینده اى نه چندان دور فراخوانیم.
استفاده نادرست از اینترنت دو وجه متمایز دارد:" یکى این که کاربران در هدفمندى و میزان استفاده از آن تابع ضابطه و قاعده اى نباشند که در این صورت جوانان و نوجوانان عادت مىکنند، اوقات فراغت خود را به بیهودگى و بدون برنامه ریزى بگذرانند و این تصّور در ذهن آنها شکل مىگیرد که نهایت زندگى، چیزى جز بازى و سرگرمى و کام جویى نیست و وجه دوم، نوع بهره بردارى از آن و مراجعه به سایتهایى است که موارد ناهنجار و غیر اخلاقى را ترویج مىکنند،که از این طریق،هم هوّیت ملى فرد را مورد هجوم قرار مىدهند و هم به تخریب شخصیت اجتماعى و حوزه روانى او مىپردازند."(آثار رفتارى اینترنت بر جوانان، 1388/09/22)
همانطور که در بالا گفته شد، اینترنت استفادههاى گوناگون و فراوانى دارد، لذا این که جوانان و نوجوانان هنگام اتصال به اینترنت و ورود به صفحات اینترنتى به دنبال چه محتوایى مىگردند، کاملا با محتواى سرچ شده توسط بزرگسالان متفاوت است.بدون شک، میلیونها جوان در حال حاضر از اینترنت استفاده مىکنند و هر سال میلیونها نفرِ دیگر به جمع آنان اضافه مىشود. در شبکه جهانى، سایتهاى بسیارى که هدف آنها جذب و جلب توجه کودکان و نوجوانان به مسائل آموزشى و سرگرمى است، به فعالیت مشغول هستند.
بر خلاف چنین رشد عظیمِ اجتماعى، تحقیقات بسیار کمى در مورد چگونگى استفاده نوجوانان از سایتهاى اینترنت انجام شده است. نتیجه پژوهشهاى جاکوب نلسون با عنوان "مطالعات استفاده کنندگان 13 تا 17 ساله از اینترنت"،که در سایت /twww.useit.com//:http قرار دارد، نشان مىدهد، که دلیل عمده استفاده نوجوانان از اینترنت در موارد ذیل خلاصه مىشود:
- انجام تکالیف و پروژههاى درسى که از طرف معلم به آنها محول شده است؛
- گذراندن اوقات فراغت با مسائل گوناگونى که مورد علاقه آنهاست؛
- سرگرمى و وقت گذرانى؛ شامل گوش کردن، دانلود موزیک ، بازىهاى کامپیوترى و خواندن اخبار هنرى و ورزشى؛
- تحقیق در مورد بهداشت و سلامت فردى، که از در میان گذاشتن آن با دیگران خجالت مىکشند؛
- یافتن قیمت اجناس و اقلامى که در آینده تصمیم و یا آرزوى خریدِ آن را دارند. (شبکه اطلاعات فنآورى ایران، 1389/08/05)
بررسى نتایجى که در تحقیق جاکوب نلسون دیده مىشود، نشان مىدهد که نوجوانان اکثر وقت خود در وبگردىرا متّوجه حضورى سرگرم کننده مىکنند و به همین جهت به جز در مورد اول که درصد کمى از وقت جوانان و نوجوانان به هنگام حضور در اینترنت را تشکیل مىدهد، در باقى موارد، به دنبال موارد سرگرم کننده و اکثراً جذاب و رنگارنگ موجود در اینترنت هستند.
بنابراین، مىتوان مضرات حضور فعال جوانان در اینترنت را به چند بخش تقسیم و سپس به تفصیل در خصوص آنان سخن گفت. از مهم ترین مسائلى که براى جوانان و نوجوانان تهدید محسوب مىشود، مىتوان به اعتیاد به اینترنت، ورود به سایتهاى هرزه نگارى و پورنوگرافى، آشنایى با محتواهایى که مقتضاى سنِّ جوانى و نوجوانىنیست، حضور در سایتهاى مشّوق و مروّج مواد مخدر و روانگردان و دعوت به آنها، دعوت شدن به اتخاذ تصمیمات و رفتارهاى مخالف با عرف و متضاد با ارزشهاى جامعه، شبیهِ دعوت به خودکشىِ دسته جمعى و ... اشاره کرد.
اعتیاد به اینترنت
اختلال اعتیادِ اینترنتى، نوع اختلال روان شناختى اجتماعى است که از مشّخصههاى آن کناره گیرى اختلالات عاطفى و از هم گیسختگى روابط اجتماعى است. به هر حال، پدیده اعتیاد اینترنتى هم زمان با افزایش دسترسىروزانه مردم به منابع آن لاین شایع تر مىشود. اعتیاد اینترنتى، انسانها را به افرادى رها شده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعى آنها تاثیر مىگذارد.
افرادى؛ همچون "یونگ" و سایر روان شناسان معتقدند که زیاده روى در استفاده از اینترنت مىتواند براى سلامت فکرى و فیزیکى شخص خطرناک باشد. اعتیاد به اینترنت، کارکرد انطباقى شخص را مختل مىکند و اگر شخصى به اینترنت معتاد شود، کارکردهاى وى غیر انطباقى مىشوند. متخصّصان در زمینه آسیب شناسى، محدودترین تعریف را براى طبقه بندى استفاده از اینترنت ارائه مىدهند، به طورى که چنانچه فرد در هفته 2 تا 3 ساعت از اینترنت استفاده کند، یک کاربر معمولى و چنانچه میزان استفاده او از اینترنت به 58 ساعت و یا بیشتر برسد، کاربرى است که باید مورد بررسىهاى آسیب شناسى قرار گیرد.
علایم اختلال اعتیاد اینترنتى عبارتند از: مشکلات میان فردى و یا مشکلات به هنگام کار یا مطالعه، نادیده گرفتن مسئولیتهاى مربوط به دوستان خانواده کار و یا مسئولیتهاى فردى، کناره گیرى پس از دست شستن از اینترنت، کج خلقى به هنگام تلاش براى دست کشیدن از اینترنت، آن لاین ماندن بیش از زمان برنامه ریزى شده، دروغ گفتن یا مخفى نگه داشتن زمان واقعى کار با اینترنت، کاهش فعالیت فیزیکى، بىتوجهى به سلامت شخصى و بى خوابى یا کم خوابى و...
از طرفى دیگر افراد در صورت استفاده از اینترنت، نه تنها رفتارهایى متفاوت با الگوهاى رایج در جامعه از خود نشان مىدهند، بلکه نوع تفکرشان نیز با اکثریت افراد جامعه متفاوت مىشود. این گونه افراد فکر مىکنند که اینترنت تنها جایى است که آنها در آن احساس خوبى نسبت به خود و جهان اطراف دارند. افرادى که دچار اعتیاد به گپ زدن و گفت و گوى اینترنتى مىشوند، معمولا بیش از حدّ درگیرِ روابط اینترنتى اند و احتمال این که به مسائل غیر اخلاقى نیز آلوده شوند بالاست.
دوستى اینترنتى خیلى سریع، اهمیّت و جایگاهِ روابط خانوادگى و دوستان قدیمى را مىگیرد، که این اعتیاد در اکثر موارد منجر به شکست ازدواجها و بى ثباتى در روابط خانوادگى مىشود. از زمره عوامل موجد و یا مانع اعتیاد اینترنتى در میان نوجوانان و جوانان، نظارت و کنترلى است که والدین بر استفاده فرزندان از اینترنت اعمال مىکنند.
مسئله اى که بارز است این است که معمولا خانوادهها نگاهى متعادل و منطقى پیرامون استفاده فرزندانشان از اینترنت نداشته و سیاست کاملا یک سویه نسبت به این موضوع در پیش مىگیرند، به طورى که براساس نتایج یونگ در سال 1377 معمولا والدین دربرخورد با استفاده فرزندانشان از اینترنت مایلند در یکى از دو دسته "سهل انگارى مهربانانه" و "تبعید قاطع یا مطلق" قرار بگیرند.
مردان عموما از اینترنت به عنوان ابزارى براى جست و جوى قدرت و پایگاه ارتباط استفاده کرده و موارد کاربرد اینترنت در میان آنها نیز شامل کسب اطلاعات بازىهاى تعاملى پرخاشگرانه اتاقهاى سکسى چت و هرزه نگارىبوده است اما استفاده زنان از اینترنت از اتاقهاى چت بیشتر به خاطر تشکیل دوستىهاى حمایت گرانه دوستیابى و اجتماعى شدن بوده است. 90 درصد از معتادان اینترنت به سایتهاى ارتباطى دو طرفه اعتیاد داشتند.
یونگ در مطالعه اى که روى معتادان به اینترنت انجام داد، به این نتیجه رسید که افراد با موقعیت اقتصادى و اجتماعى بالاتر و نیز افراد داراى تحصیلات بالاتر بیشتر در معرض این اختلال قرار دارند. هم چنین، افرادى که وقت بیشترى دارند؛ مانند افرادى که در خانه هستند و دانشجویان در خوابگاهها با احتمال بیشترى در معرض اینترنت مىباشند. از میان این افراد عمده ترین مواد مصرفى اینترنت عبارت بودند از: اتاقهاى چت، هرزه نگارى، خرید آن لاین و نامه الکترونیکى.
طى تحقیقاتى که در خصوص دلایل گرایش و استفاده اعتیاد آور افراد از اینترنت صورت گرفته، به این نتایج رسیدند که، افرادى که وقت زیادى را صرف استفاده از کامپیوتر مىکنند، کسانى هستند که در زندگى با مشکلاتىمواجه اند. در واقع، این افراد چون رغبتى به برخورد با مشکلات زندگى شان ندارند و مایل نیستند حتى با آنها رو به رو شوند، لذا به فعالیت اعتیاد آور در اینترنت مىپردازند و یا مرتبا براى نوشیدن آب به بیرون از اتاق مىروند.( زکایى و خطیبى فاخره،1385: 53)
اعتیاد به اینترنت، ضمن آن که معضلات کلّى که نوجوانان و جوانان را در هنگام دسترسى به اینترنت با آن روبرو مىشوند را تشدید مىکند، خود عاملِ مسائل و مصائب زیادى براى آنان مىشود. افزایش حضور در فضاى مجازى، تصوّر زندگى مجازى را جایگزین تصور زندگى واقعى مىکند و در عین حال، به خصوص نوجوانان به علت تاثیرپذیرى بیشتر به علت موقعیت سنى خویش درک خویش را از زندگى بر اساس فضاى مجازى تجربه شده تعریف مىکنند و در هنگام ارتباط با فضاى واقعى ممکن است یا توانایى درک آن فضا و برقرارى ارتباط با آن را از دست بدهند و یا در تلاش باشند که بر اساس مناسبات مجازى آن را تفسیر نمایند.
از سوى دیگر، حضور بیش اندازه در فضاى اینترنت باعث کاهش سطح مسئولیت پذیرى جوانان و نوجوانان و غفلت آنان از برنامههاى آموزشى و تربیتى پیش بینى شده براى آنها مىگردد، که ادامه این وضعیت باعث عقب افتادن نوجوانان از سایر همسالانشان در برنامههاى تحصیلى آنان مىگردد.
منابع:
1- محسنى، منوچهر؛ جامعهشناسى جامعه اطلاعاتى، تهران: دیدار، 1380.
2- دارنلى، جیمز؛ جهان شبکهاى: درآمدى بر نظریه و عمل در باب جامعه اطلاعاتى، ترجمه: نسرین امین دهقانى و دیگران، تهران: چاپار، 1384.
3- معیدفر، سعید، حبیب پور، کتابى، کرم، گنجى، احمد؛ اعتیاد اینترنتى، علل و پیامدهاى آن، فصلنامه رسانه، سال 16شماره 3، کلیدهاى همراهى و مراقبت از نوجوانان در اینترنت، انتشارات صابرین، 1384.
4- جلالى، علىاکبر؛ نقش اینترنت در جهان آینده، پژوهش و سنجش، سال هفتم، شماره 21 و 1379 ز 22. آثار رفتارى اینترنت بر جوانان، روزنامه شاپرک، نسخه شماره 1834- 22/09/1388.
5- زکایى، محمّد سعید و خطیبى، فاخره؛ رابطه حضور در فضاى مجازى و هویت مدرن (پژوهشى در بین کاربران اینترنتى جوانان ایرانى) فصلنامه علوم اجتماعى، شماره 33، 1385
6- احمدى، احیا؛ نگاهى به استفاده از اینترنت در میان کودکان، نوجوانان وجوانان، برگرفته از اینترنت ، روزنامه همشهرى، بخش دانش، 6/9/1385 - شماره 4143.
7- جوانان و اینترنت، شبکه فنآورى اطلاعات ایران، 3/7/1384، /www.iritn.com//:http.
8. 21 آبان 1388, www.bebinnews.com
www.netsmartz.org//:http .9
زهرا احمدی