آسیب‏ شناسى ارتباطات اینترنتى

به گزارش پايداري ملي، اینترنت و فضاى مجازى، به لحاظ کارکردشناسى، فضایى چند بعدى است که مى‏تواند همزمان اثرات مختلفى را در حوزه روانى، تربیتى، اخلاقى و در یک جمله در جنبه‏هاى مختلف زندگى افراد بر جاى بگذارد.به همین لحاظ، شناخت ویژگى‏هاى موثر این پدیده تکنولوژیک سبب گسترش برنامه ریزى جهت کاستن از اثرات نامطلوب و افزایش بهره بردارى از ویژگى‏هاى مثبت آن مى‏گردد.

نوجوانان و جوانان به دلیل موقعیت سنّى، اولا: تمایل بیشترى به تکنولوژى‏هاى مدرن نشان مى‏دهند؛ ثانیا: از پدیده‏هاى اطراف خود، به خصوص پدیده‏هاى مدرن زودتر و بیشتر متأثّر مى‏شوند؛ و ثالثاً : رفتارهاى خود را متناسب با موقعیت‏هایى که در آن قرار مى‏گیرند، تغییر مى‏دهند.اینترنت یا فضاى مجازى، متشّکل از حدود 8 میلیارد سایت است، که از جمعیت کنونى جهان بیشتر مى‏باشند. بنابراین، در این فضاى گسترده و بى نهایت، انواع مختلفى از اطلاعات در اشکال مختلف متن، صوت، تصاویر ویدئویى، عکس و ... موجوداند، که از تنّوع بى نظیرى برخوردار مى‏باشند.

این تنوع، از حوزه‏هاى علمى تا مذهب و سرگرمى و از آنجا تا ترویج خشونت و ترور و پورنوگرافى و آزار کودکان گسترانیده شده و به همین دلیل، سوالى که مطرح مى‏شود، این است که آیا فضاى مجازى براى جوانان به خودى خود فضایى خطرناک و خطرساز است، یا مفید و موقعیّت ساز.بر این اساس، فرضیه اى طراحى مى‏شود که معتقد است: فضاى اینترنت متاثّر از نحوه استفاده از آن است، که اثرات خود را آشکار مى‏سازد و در مورد جوانان و نوجوانان، نحوه هدایت، کنترل و نظارت بر آنان مى‏باشد، که سبب ساز تاثیر مثبت یا منفى آن مى‏گردد.

مقدمه:

شبکه جهانى اینترنت، یکى از مهم‏ترین نوآورى‏هایى است که بعضى از نظریه‏پردازان براى تأکید بر اهمیت آن، تأثیرات این بزرگراه عظیم اطلاعاتى را مشابه با تأثیرات اختراع چاپ بر زندگى انسان‏ها ذکر کرده‏اند (محسنى، 1380: 20). اینترنت، منتقل کننده میلیون‏ها پیام است؛ پیام‏هایى که بر ارزش‏ها، نگرش‏ها و هویت فرهنگى کاربران آن در سطح خرد و بر نظام فرهنگى و سیاسى در سطح کلان تأثیر مى‏گذارد. این شبکه، از جنبه‏هاى گوناگون علمى، فرهنگى، اقتصادى و سیاسى قابل بررسى است.

از بعد فرهنگى، این شبکه با تأکید بر مطالعه ارزش‏هاى سیاسى به عنوان بخشى از فرهنگ سیاسى و به ویژه با شیوه‏هاى علمى، اولین گام درجهت برنامه‏ریزى صحیح براى مدیریت تغییرات فرهنگى و سیاسى و جلوگیرى از تغییرات ناموزون در نظام اجتماعى است. به نظر جانسون، فناورى یکى از عوامل تغییر اجتماعى است، که از طریقِ ارتباط با اجزاى مختلف در درون نظام اجتماعى جوامع مختلف، به ویژه از طریق خرده نظام فرهنگى، موجب تغییراتى در نظام شخصیتى افراد در سطح فردى و نظام سیاسى در سطح کلان مى‏شود .

ظهور شبکه جهانى اینترنت به عنوان یکى از برجسته‏ترین فناورى‏هاى ارتباطاتى و اطلاعاتى، نمایانگر پیشرفت فناورانه انسان امروزى است، که نقش آن در ایجاد و تغییرات اجتماعى و به ویژه تغییرات ارزشى، غیرقابل چشم‏پوشى است. در راستاى همین تغییرات است که به وجود آمدن واقعیت‏هاى نمادین در فضاى سایبر اینترنتى، زمینه لازم را براى شکل‏گیرى جوامع جدید سایبرى فراهم ساخته است.

فضاى آزاد اینترنتى، محّل حضور میلیون‏ها کنشگر اینترنتى است که مى‏توانند با تفسیرهاى نمادین در اینترنت: 1. به کنش فردى و جمعى متقابل بپردازند؛ 2. در اجتماعات مجازى حضور سایبرى داشته باشند؛ 3. گروه مجازى تشکیل بدهند؛ 4. با افراد دیگرى که از اینترنت استفاده مى‏کنند، به بحث آزاد در مورد موضوعات گوناگون بپردازند و در نهایت، از اطلاعات و اخبار موجود در سایت‏هاى اینترنتى به صورت گزینشى و بدون داشتن محدودیت‏هاى رسانه‏هاى دیگر -که بر خلاف اینترنت- عمدتاً یک سویه اند، استفاده کنند (جلالى، 1379: 96).

اینترنت، با وجود گستردگى و پیچیدگى‏اش، رسانه‏اى بسیار شخصى و خصوصى است. اینترنت از طریق پست الکترونیکى، ارتباط بین فردى از راه گروه‏هاى بحث و مانند آن (که ممکن است کاملاً آزاد، یا محدود به اعضا باشد) گفت‏وگو و تبادل نظر را تسهیل مى‏کند، و نیز دسترسى یک به چند به اطلاعات را - عمدتاً از طریق وب- ممکن مى‏سازد. اما حتى هنگامى که اینترنت به صورت مدل یک به چند عمل مى‏کند، داراى قابلیتى است، که اساساً آن را از دیگر رسانه‏هاى گروهى متمایز مى‏کند. این که همواره داراى پتانسیل تعاملى است، همین قابلیت تعاملى است که زمینه‏هاى تغییرات اجتماعى و اقتصادیِ متعاقب را برای آن فراهم می‏کند (دارنلی، 1384: 47)

رایج ترین موارد استفاده از اینترنت

1- استفاده از اطلاعاتِ گوناگون موجود در شبکه‏ها؛ ( به منظور انجام فعالیت‏هاى علمى و پژوهشى و دسترسى‏به کتاب‏ها و منابع کتابخانه اى )

2- انجام امور ادارى و تجارى؛

3- برقرارى ارتباط با سایرین به شیوه‏هاى گفتارى، نوشتارى و تصویرى؛ ( چت ، ایمیل و مکالمه تلفنى )

4- بهره مندى از برنامه‏هاى رادیویى و تلویزیونى؛

5- آموزش از راه دور؛ ( آموزش در خانه )

6- امروزه اینترنت در عرصه‏هاى مختلف علمى، آموزشى، زندگى اقتصادى؛ مثل شغل و امور بازرگانى و نیز زندگى اجتماعى و فرهنگ جامعه نقش بارزى ایفا مى‏کند.

اینترنت و جوانان و نوجوانان

اینترنت، وسیله اى است که همانند همه ابزارهاى دیگر، جنبه‏هاى مثبت و منفى دارد و قضاوت ما درباره آن، به نوع استفاده کاربران بستگى دارد. این پدیده، على رغم این که فرصت‏هاى مناسبى؛ از قبیلِ دست یابى به اطلاعات فراوان مورد نیاز، توسعه و تولید دانش براى ما فراهم مى‏آورد، تهدیدهایى را نیز متوجه ما مى‏کند و از آنجا که بیشترین کاربران آن را نوجوانان و جوانان تشکیل مى‏دهند، استفاده نادرست از آن مى‏تواند نیروى پویا، کارآمد و در نهایت، نظام اداره کشور را تهدید کند. بنابراین، لازم است هر چند مختصر و فهرست گونه، برخى از تهدیدها را مورد توجه قرار دهیم و دیگران را به بررسى‏هاى جدى تر و تحقیقات ارزنده تر در ابعاد مختلف و در آینده اى نه چندان دور فراخوانیم.

استفاده نادرست از اینترنت دو وجه متمایز دارد:" یکى این که کاربران در هدفمندى و میزان استفاده از آن تابع ضابطه و قاعده اى نباشند که در این صورت جوانان و نوجوانان عادت مى‏کنند، اوقات فراغت خود را به بیهودگى و بدون برنامه ریزى بگذرانند و این تصّور در ذهن آنها شکل مى‏گیرد که نهایت زندگى، چیزى جز بازى و سرگرمى و کام جویى نیست و وجه دوم، نوع بهره بردارى از آن و مراجعه به سایت‏هایى است که موارد ناهنجار و غیر اخلاقى را ترویج مى‏کنند،که از این طریق،هم هوّیت ملى فرد را مورد هجوم قرار مى‏دهند و هم به تخریب شخصیت اجتماعى و حوزه روانى او مى‏پردازند."(آثار رفتارى اینترنت بر جوانان، 1388/09/22)

همانطور که در بالا گفته شد، اینترنت استفاده‏هاى گوناگون و فراوانى دارد، لذا این که جوانان و نوجوانان هنگام اتصال به اینترنت و ورود به صفحات اینترنتى به دنبال چه محتوایى مى‏گردند، کاملا با محتواى سرچ شده توسط بزرگسالان متفاوت است.بدون شک، میلیون‏ها جوان در حال حاضر از اینترنت استفاده مى‏کنند و هر سال میلیون‏ها نفرِ دیگر به جمع آنان اضافه مى‏شود. در شبکه جهانى، سایت‏هاى بسیارى که هدف آنها جذب و جلب توجه کودکان و نوجوانان به مسائل آموزشى و سرگرمى است، به فعالیت مشغول هستند.

بر خلاف چنین رشد عظیمِ اجتماعى، تحقیقات بسیار کمى در مورد چگونگى استفاده نوجوانان از سایت‏هاى اینترنت انجام شده است. نتیجه پژوهش‏هاى جاکوب نلسون با عنوان "مطالعات استفاده کنندگان 13 تا 17 ساله از اینترنت"،که در سایت /twww.useit.com//:http قرار دارد، نشان مى‏دهد، که دلیل عمده استفاده نوجوانان از اینترنت در موارد ذیل خلاصه مى‏شود:

- انجام تکالیف و پروژه‏هاى درسى که از طرف معلم به آنها محول شده است؛

- گذراندن اوقات فراغت با مسائل گوناگونى که مورد علاقه آنهاست؛

- سرگرمى و وقت گذرانى؛ شامل گوش کردن، دانلود موزیک ، بازى‏هاى کامپیوترى و خواندن اخبار هنرى و ورزشى؛

- تحقیق در مورد بهداشت و سلامت فردى، که از در میان گذاشتن آن با دیگران خجالت مى‏کشند؛

- یافتن قیمت اجناس و اقلامى که در آینده تصمیم و یا آرزوى خریدِ آن را دارند. (شبکه اطلاعات فن‏آورى ایران، 1389/08/05)

بررسى نتایجى که در تحقیق جاکوب نلسون دیده مى‏شود، نشان مى‏دهد که نوجوانان اکثر وقت خود در وبگردى‏را متّوجه حضورى سرگرم کننده مى‏کنند و به همین جهت به جز در مورد اول که درصد کمى از وقت جوانان و نوجوانان به هنگام حضور در اینترنت را تشکیل مى‏دهد، در باقى موارد، به دنبال موارد سرگرم کننده و اکثراً جذاب و رنگارنگ موجود در اینترنت هستند.

بنابراین، مى‏توان مضرات حضور فعال جوانان در اینترنت را به چند بخش تقسیم و سپس به تفصیل در خصوص آنان سخن گفت. از مهم ترین مسائلى که براى جوانان و نوجوانان تهدید محسوب مى‏شود، مى‏توان به اعتیاد به اینترنت، ورود به سایت‏هاى هرزه نگارى و پورنوگرافى، آشنایى با محتواهایى که مقتضاى سنِّ جوانى و نوجوانى‏نیست، حضور در سایت‏هاى مشّوق و مروّج مواد مخدر و روانگردان و دعوت به آنها، دعوت شدن به اتخاذ تصمیمات و رفتارهاى مخالف با عرف و متضاد با ارزش‏هاى جامعه، شبیهِ دعوت به خودکشىِ دسته جمعى و ... اشاره کرد.

اعتیاد به اینترنت

اختلال اعتیادِ اینترنتى، نوع اختلال روان شناختى اجتماعى است که از مشّخصه‏هاى آن کناره گیرى اختلالات عاطفى و از هم گیسختگى روابط اجتماعى است. به هر حال، پدیده اعتیاد اینترنتى هم زمان با افزایش دسترسى‏روزانه مردم به منابع آن لاین شایع تر مى‏شود. اعتیاد اینترنتى، انسان‏ها را به افرادى رها شده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعى آنها تاثیر مى‏گذارد.

افرادى؛ همچون "یونگ" و سایر روان شناسان معتقدند که زیاده روى در استفاده از اینترنت مى‏تواند براى سلامت فکرى و فیزیکى شخص خطرناک باشد. اعتیاد به اینترنت، کارکرد انطباقى شخص را مختل مى‏کند و اگر شخصى به اینترنت معتاد شود، کارکردهاى وى غیر انطباقى مى‏شوند. متخصّصان در زمینه آسیب شناسى، محدودترین تعریف را براى طبقه بندى استفاده از اینترنت ارائه مى‏دهند، به طورى که چنانچه فرد در هفته 2 تا 3 ساعت از اینترنت استفاده کند، یک کاربر معمولى و چنانچه میزان استفاده او از اینترنت به 58 ساعت و یا بیشتر برسد، کاربرى است که باید مورد بررسى‏هاى آسیب شناسى قرار گیرد.

علایم اختلال اعتیاد اینترنتى عبارتند از: مشکلات میان فردى و یا مشکلات به هنگام کار یا مطالعه، نادیده گرفتن مسئولیت‏هاى مربوط به دوستان خانواده کار و یا مسئولیت‏هاى فردى، کناره گیرى پس از دست شستن از اینترنت، کج خلقى به هنگام تلاش براى دست کشیدن از اینترنت، آن لاین ماندن بیش از زمان برنامه ریزى شده، دروغ گفتن یا مخفى نگه داشتن زمان واقعى کار با اینترنت، کاهش فعالیت فیزیکى، بى‏توجهى به سلامت شخصى و بى خوابى یا کم خوابى و...

از طرفى دیگر افراد در صورت استفاده از اینترنت، نه تنها رفتارهایى متفاوت با الگوهاى رایج در جامعه از خود نشان مى‏دهند، بلکه نوع تفکرشان نیز با اکثریت افراد جامعه متفاوت مى‏شود. این گونه افراد فکر مى‏کنند که اینترنت تنها جایى است که آنها در آن احساس خوبى نسبت به خود و جهان اطراف دارند. افرادى که دچار اعتیاد به گپ زدن و گفت و گوى اینترنتى مى‏شوند، معمولا بیش از حدّ درگیرِ روابط اینترنتى اند و احتمال این که به مسائل غیر اخلاقى نیز آلوده شوند بالاست.

دوستى اینترنتى خیلى سریع، اهمیّت و جایگاهِ روابط خانوادگى و دوستان قدیمى را مى‏گیرد، که این اعتیاد در اکثر موارد منجر به شکست ازدواج‏ها و بى ثباتى در روابط خانوادگى مى‏شود. از زمره عوامل موجد و یا مانع اعتیاد اینترنتى در میان نوجوانان و جوانان، نظارت و کنترلى است که والدین بر استفاده فرزندان از اینترنت اعمال مى‏کنند.

مسئله اى که بارز است این است که معمولا خانواده‏ها نگاهى متعادل و منطقى پیرامون استفاده فرزندانشان از اینترنت نداشته و سیاست کاملا یک سویه نسبت به این موضوع در پیش مى‏گیرند، به طورى که براساس نتایج یونگ در سال 1377 معمولا والدین دربرخورد با استفاده فرزندانشان از اینترنت مایلند در یکى از دو دسته "سهل انگارى مهربانانه" و "تبعید قاطع یا مطلق" قرار بگیرند.

مردان عموما از اینترنت به عنوان ابزارى براى جست و جوى قدرت و پایگاه ارتباط استفاده کرده و موارد کاربرد اینترنت در میان آنها نیز شامل کسب اطلاعات بازى‏هاى تعاملى پرخاشگرانه اتاق‏هاى سکسى چت و هرزه نگارى‏بوده است اما استفاده زنان از اینترنت از اتاق‏هاى چت بیشتر به خاطر تشکیل دوستى‏هاى حمایت گرانه دوستیابى و اجتماعى شدن بوده است. 90 درصد از معتادان اینترنت به سایت‏هاى ارتباطى دو طرفه اعتیاد داشتند.

یونگ در مطالعه اى که روى معتادان به اینترنت انجام داد، به این نتیجه رسید که افراد با موقعیت اقتصادى و اجتماعى بالاتر و نیز افراد داراى تحصیلات بالاتر بیشتر در معرض این اختلال قرار دارند. هم چنین، افرادى که وقت بیشترى دارند؛ مانند افرادى که در خانه هستند و دانشجویان در خوابگاه‏ها با احتمال بیشترى در معرض اینترنت مى‏باشند. از میان این افراد عمده ترین مواد مصرفى اینترنت عبارت بودند از: اتاق‏هاى چت، هرزه نگارى، خرید آن لاین و نامه الکترونیکى.

طى تحقیقاتى که در خصوص دلایل گرایش و استفاده اعتیاد آور افراد از اینترنت صورت گرفته، به این نتایج رسیدند که، افرادى که وقت زیادى را صرف استفاده از کامپیوتر مى‏کنند، کسانى هستند که در زندگى با مشکلاتى‏مواجه اند. در واقع، این افراد چون رغبتى به برخورد با مشکلات زندگى شان ندارند و مایل نیستند حتى با آنها رو به رو شوند، لذا به فعالیت اعتیاد آور در اینترنت مى‏پردازند و یا مرتبا براى نوشیدن آب به بیرون از اتاق مى‏روند.( زکایى و خطیبى فاخره،1385: 53)

اعتیاد به اینترنت، ضمن آن که معضلات کلّى که نوجوانان و جوانان را در هنگام دسترسى به اینترنت با آن روبرو مى‏شوند را تشدید مى‏کند، خود عاملِ مسائل و مصائب زیادى براى آنان مى‏شود. افزایش حضور در فضاى مجازى، تصوّر زندگى مجازى را جایگزین تصور زندگى واقعى مى‏کند و در عین حال، به خصوص نوجوانان به علت تاثیرپذیرى بیشتر به علت موقعیت سنى خویش درک خویش را از زندگى بر اساس فضاى مجازى تجربه شده تعریف مى‏کنند و در هنگام ارتباط با فضاى واقعى ممکن است یا توانایى درک آن فضا و برقرارى ارتباط با آن را از دست بدهند و یا در تلاش باشند که بر اساس مناسبات مجازى آن را تفسیر نمایند.

از سوى دیگر، حضور بیش اندازه در فضاى اینترنت باعث کاهش سطح مسئولیت پذیرى جوانان و نوجوانان و غفلت آنان از برنامه‏هاى آموزشى و تربیتى پیش بینى شده براى آنها مى‏گردد، که ادامه این وضعیت باعث عقب افتادن نوجوانان از سایر همسالانشان در برنامه‏هاى تحصیلى آنان مى‏گردد.

منابع:

1- محسنى، منوچهر؛ جامعه‏شناسى جامعه اطلاعاتى، تهران: دیدار، 1380.

2- دارنلى، جیمز؛ جهان شبکه‏اى: درآمدى بر نظریه و عمل در باب جامعه اطلاعاتى، ترجمه: نسرین امین دهقانى و دیگران، تهران: چاپار، 1384.

3- معیدفر، سعید، حبیب پور، کتابى، کرم، گنجى، احمد؛ اعتیاد اینترنتى، علل و پیامدهاى آن، فصلنامه رسانه، سال 16شماره 3، کلیدهاى همراهى و مراقبت از نوجوانان در اینترنت، انتشارات صابرین، 1384.

4- جلالى، على‏اکبر؛ نقش اینترنت در جهان آینده، پژوهش و سنجش، سال هفتم، شماره 21 و 1379 ز 22. آثار رفتارى اینترنت بر جوانان، روزنامه شاپرک، نسخه شماره 1834- 22/09/1388.

5- زکایى، محمّد سعید و خطیبى، فاخره؛ رابطه حضور در فضاى مجازى و هویت مدرن (پژوهشى در بین کاربران اینترنتى جوانان ایرانى) فصلنامه علوم اجتماعى، شماره 33، 1385

6- احمدى، احیا؛ نگاهى به استفاده از اینترنت در میان کودکان، نوجوانان وجوانان، برگرفته از اینترنت ، روزنامه همشهرى، بخش دانش، 6/9/1385 - شماره 4143.

7- جوانان و اینترنت، شبکه فن‏آورى اطلاعات ایران، 3/7/1384، /www.iritn.com//:http.

8. 21 آبان 1388, www.bebinnews.com

www.netsmartz.org//:http .9

زهرا احمدی

منبع: ماهنامه پگاه حوزه،شماره 294