زمین «تهران» را می‌بلعد

به گزارش پایداری ملی، در این مطلب آمده است: هنوز ترس از زلزله، دست از سر تهرانی‌ها بر نداشته، زنگ خطر «فرونشست زمین» در این شهر به صدا درآمده است! 

پایتخت نشین‌ها این روزها ظاهراً با دردسرهای جدیدی دست و پنجه نرم می‌کنند که هر روز یکی پس از دیگری، زندگی در این کلانشهر را سخت‌تر می‌کند. 

کارشناسان هشدار می‌دهند خطر فرونشست زمین، هم‌اکنون بیش از زلزله و حتی بافت فرسوده و نا ایمن، پایتخت نشین‌ها را تهدید می‌کند. 

آمارها نشان می‌دهد روزانه یک میلی متر و سالانه 36 سانتی متر زمین در تهران نشست می‌کند، این شاید بالاترین حد فرونشست زمین در جهان باشد. 

با این حال این آمارها از سوی نهادهای رسمی تأیید نمی‌شود! فرونشست زمین البته با حفره‌هایی که هر از گاهی سر از خیابان‌های تهران در می‌آورد و خودرویی یا رهگذری را می‌بلعد، متفاوت است، اما نمی‌توان از نقش فرونشست‌ها در ایجاد همین گودال‌ها و حفره‌ها غافل شد،اگرچه در اینجا بحث «فروریزش» هم مطرح می‌شود! 

ران - جنوب، تهران - اهواز، تهران - مشهد و حتی مسیر تهران - تبریز و شمال جزو مناطق پر خطری هستند که در معرض این نشست‌ها قرار دارند، اگرچه در مناطق مسکونی هم، منطقه 18 حادترین وضعیت ممکن را دارد و در کانون نشست‌ها قرار گرفته است! 

هم‌اکنون کاهش سطح آب‌های زیر زمینی و برداشت بی‌رویه از آنها، مهم‌ترین دلیل فرونشست زمین در تهران اعلام می‌شود، اما همچنان دیده می‌شود که بعضی سازمان‌ها بی‌توجه به‌ خطرات ممکن، درحال طی مسیر غلطی هستند که امروزه کاملاً مردود شناخته می‌شود، برای مثال شهرداری تهران با آبیاری فضای سبز پایتخت از طریق همین سفره‌های آب زیرزمینی و چا ه‌ها، بویژه در سال‌های گذشته، به این وضعیت دامن‌زده است. 

احمد‌صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران درباره ابهاماتی که این روزها درباره فرونشست زمین در تهران مطرح می‌شود، به سؤالات «ایران» پاسخ می‌دهد. 

گفت‌‌و‌‌گوی ما را بااو می‌خوانید.

اینکه گفته می‎شود تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیاست تأیید می‎کنید؟ اگر خیر چرا؟

جالب است بدانید رقم 36 سانتی‎متر فرونشست زمین که بارها مطرح و درباره آن بحث شده درواقع از مدل مفهومی ایجاد شده بر پایه داده‎های کتابخانه‎ای و میدانی برای بازه زمانی بین سال‎های 2004 تا 2010 برآورد شده است. 

براساس تصاویر ماهواره‎ای سازمان زمین شناسی، حداکثر میزان فرونشست زمین در دشت تهران در فاصله سال‎های 2004تا 2010 یعنی طی 6 سال، از 11 سانتی‎متر به 14 سانتی‎متر در سال افزایش یافته. 

در سال‎های 2014، 2015 و 2016، هم نرخ حداکثر فرونشست سالانه به ترتیب 5/10، 12 و 13 سانتی‎متر بوده است. 

در حالی که بیشترین میزان فرونشست زمین در جهان مربوط به مکزیکوسیتی، به میزان 30 سانتی‎متر در سال گزارش شده است. 

به هر حال، کلیت پدیده فرونشست شهر تهران مشخص است و به نظر می‎رسد باید در انجام اقدامات اجرایی کاهش اثرات ناشی از آن تسریع شود.

تهران در حال حاضر با پدیده فرونشست زمین مواجه است یا فروریزش؟ 

این دو پدیده چه تفاوت‎هایی با هم دارند و کدامیک برای کلانشهری همچون تهران خطرناک‎تر است؟ 

ببینید هر دو مخاطره فرونشست زمین و فروریزش در شهر تهران وجود دارد، اما از نظر ماهیتی این دو پدیده کاملاً با هم متفاوت‌اند، بر اساس تعریف سازمان زمین شناسی ایالات متحده، پدیده فرونشست زمین شامل نشست رو به پایین سطح زمین است، اما فروریزش پدیده‎ای است که در اثر فعالیت‎های عمرانی اتفاق می‎‏افتد. 

در این زمینه علاوه بر اینکه باید مطالعات و بررسی‎های تکمیلی برای شناسایی‎های زیرسطحی انجام شود، باید دستگاه‎های درگیر قبل از هرگونه فعالیت زیرزمینی در پایتخت با یکدیگر هماهنگی‌های لازم را انجام دهند.

پس اینکه هر از گاهی می‎شنویم در فلان نقطه تهران زمین نشست کرده است آیا به فرونشست زمین مربوط می‎شود یا فروریزش؟

حادثه‎های اخیر رخ داده در شهر تهران اغلب «فروریزش» محسوب می‌شود که از نظر علت و همین‌طور شرایط وقوع، با فرونشست زمین کاملاً متفاوت است.

چه عواملی موجب فرونشست زمین در تهران می‌شود؟

یکی از مهم‌ترین عوامل فرونشست زمین در دشت تهران، بهره‎برداری بیش از حد منابع آب زیرزمینی در مناطقی است که لایه‎های تراکم‎پذیر با ضخامت قابل ملاحظه در آبخوان وجود دارد. 

از نظر علمی این لایه‎ها از رس تشکیل شده و نیمه تراوا هستند و در اثر افزایش فشار منفذی ناشی از کاهش فشار آب زیرزمینی، متراکم شده و منجر به فرونشست در منطقه می‎شوند، البته از خشکسالی بویژه در سال‌های اخیر باید به‌عنوان یک عامل تشدیدکننده نام برد.

مناطقی که درگیر هر یک از این دو پدیده هستند، کدام است؟

اگر پایش سالانه پدیده فرونشست در دشت تهران در فاصله دی ماه 94 تا بهمن 95 (حدود یک سال) را بررسی کنیم متوجه تغییرات نسبتاً محسوس در نواحی درگیر با این پدیده می‌شویم. 

هم‌اکنون مناطق شهری کرج و همین‌طور مناطق مسکونی جنوب و غرب شهر تهران (اسلام شهر، شهریار، شهر قدس و دیگر نواحی آن) با این پدیده درگیر هستند. 

متأسفانه نرخ آن نیز عمدتاً بالاتر از مناطق شهری تهران است.

آیا این پدیده تنها در دشت ورامین، تهران، کرج و شهریار خطرناک است؟

آبخوان دشت تهران یک آبخوان چند لایه‎ای است که ناهمگنی در ویژگی‎های مهندسی واحدهای دانه‎ریز رسی آن دیده می‎شود. 

ضخامت واحدهای رسی ریزدانه با نفوذپذیری کم در بخش‎های جنوبی دشت و همچنین از غرب به شرق افزایش پیدا می‎کند. 

در نتیجه پیش‎بینی می‎شود میزان نرخ فرونشست زمین به ترتیب در بخش‎های جنوبی و شرقی نسبت به بخش‏ های شمالی و غربی دشت بیشتر باشد. 

بنابراین اثرات این پدیده در جنوب و شرق دشت تهران، شهریار و ورامین دیده می‌شود. 

شما باید توجه کنید که وقوع پدیده فرونشست می‌تواند آسیب‌های جدی به کاربری‌‎های شهری مثل واحد‌های صنعتی و ساختمان‏ ها وارد کند و حتی تلفات انسانی داشته باشد. 

از دیگر آثار مخرب فرونشست در مناطق شهری، باید به اختلال و تخریب شریان‌های حیاتی و آسیب به تأسیسات مدفون زیرزمینی (مثل تأسیسات مترو) اشاره کرد. 

بنابراین فرو نشست اگر با هرنوع تأسیسات شهری برخورد کند، می‌تواند خطرناک باشد.

در این نواحی چه بار جمعیتی ساکن شده و آیا این پدیده تهدید بزرگی برای ساکنان این مناطق محسوب می‎شود؟ 

بویژه در حوالی راه‌آهن تهران به مشهد که چندی پیش هم زنگ خطر آن به صدا در آمده بود؟ 

آیا شما این موضوع را تأیید می‎کنید؟ و آیا پیشنهاد می‎دهید که مردم از این نواحی به نقاط دیگر مهاجرت کنند؟

با توجه به اینکه در سال‌های اخیر محدوده پدیده فرونشست زمین به محدوده‎های جمعیتی داخل شهر گسترش پیدا کرده و این محدوده‎ها نیز طی سال‌های قبل ساخته شده بودند، پس بهترین راهکار، مدیریت منابع آب های زیرزمینی با همکاری سازمان‎های مرتبط برای کنترل این پدیده و کاهش اثرات آن است، اگرچه نمی‌توان از تأثیر رفتار انسان‌ها با طبیعت و ایجاد تغییرات جدی در محیط زیست هم غافل شد.

قانونی وجود دارد که اجازه ساخت و ساز در این مناطق را ندهد؟

این پدیده در گذشته، بیشتر مناطق کشاورزی و خارج از محیط شهری را تحت تأثیر قرار می‌داد؛ اما متأسفانه در سال‌های اخیر گزارش‎هایی مبنی بر گسترش فرونشست در محدوده‏ های شهری هم ارائه شده. 

بنابراین تاکنون قانونی در این زمینه وجود نداشته، اما لازم است ضوابط و مقررات مربوط به ساخت ساختمان در این محدوده‌ها نیز تدوین شود.

آیا مترو تهران و ساخت تونل‌های زیر زمینی، در فرونشست زمین مؤثر است؟ 

نمونه آن هم حادثه شهران که برخی نشست زمین و ایجاد گودال را به کشیدن مترو ربط می‌دادند.

هر چند که پدیده فرونشست ناشی از افت سطح آب زیرزمینی است ولی این پدیده می‌تواند در اثر عوامل دیگری مثل قنات ها، تونل‏ های زیرزمینی و زلزله هم تشدید شود، البته حوادثی مثل حادثه شهران از نظر علت و ماهیت، با پدیده فرونشست متفاوت است و اقدامات پیشگیرانه دیگری می‏طلبد.

یک عضو شورای شهر اخیراً اعلام کرده که نخستین تهدید بزرگ تهران، حتی پیش از زلزله، خطر فرونشست زمین است، شما این موضوع را تأیید می‌کنید؟

براساس نظر کارشناسان شرکت آب منطقه‎ای تهران، با توجه به وضعیت برداشت آب از سفره‎های آب زیرزمینی، باید گفت که خطر فرونشست زمین به‌عنوان زلزله‌ای خاموش، پدیده جدی در شهر تهران به حساب می‌آید؛ متأسفانه با میزان افت آب زیرزمینی فعلی در تهران باید در نظر داشت که محدوده فرونشست در حال توسعه به محدوده شهری است. 

با این روند قطعاً در آینده‌ای بسیار نزدیک با مشکلات جدی در این زمینه مواجه می‌شویم.

آیا این خطر فقط برای تهران جدی است، اساساً تهران در مقایسه با سایر کلانشهرها چه وضعیتی دارد؟

مطالعه مشخصی در این زمینه انجام نشده، اما با توجه به جایگاه تهران به‌عنوان پایتخت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که بیش از 15 درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده و زیرساخت‌های صنعتی و تأسیساتی فراوانی در این کلان‌شهر وجود دارد؛ با ادامه برداشت آب برای تأمین آب مورد نیاز جمعیت تهران، این پدیده به محدوده‎های شهری گسترش پیدا کرده و تبعات جبران‎ناپذیری به‌ دنبال خواهد داشت.

آیا می‌توان از طریق دستگاه‌هایی، پیش از وقوع حادثه، اقدامات پیشگیرانه انجام داد؟

امروزه در دنیا، از طریق ایجاد سیستم‎های هشدار برای وقوع زلزله، سعی شده است خسارات ناشی از زلزله کاهش داده شود. 

در این زمینه سیستم هشدار سریع زلزله شهر تهران نیز به شکل پایلوت ایجاد شده است. 

ولیکن به‌ دلیل رخداد آهسته فرونشست زمین به سیستم‎های هشدار آن توجه نشده است، اگرچه بهتر است که برای این پدیده هم از سیستم‎های هشدار دهنده استفاده شود.

لطفاً درباره پروتکل مشترک بین شهرداری و سازمان نقشه‌برداری درباره خرید دستگاه‌های هشدار دهنده توضیح دهید؟ تهران درحال حاضر مجهز به این دستگاه‌ها است؟ اگر بله در چه مناطقی این دستگاه‌ها کار گذاشته شده و اساساً چه نقشی در این حوزه دارند؟

در حال حاضر، خرید و بهره‏‎برداری از دستگاه‎های هشدار دهنده برای پدیده فرونشست زمین در دستور کار قرار ندارد ولی برای پایش نرخ پدیده فرونشست زمین در شهر تهران و انجام برنامه‎ریزی مطالعات آتی، برنامه‎ریزی‎ و فراهم‌سازی زمینه اقدامات اجرایی با همکاری سازمان نقشه‎‎برداری کشور در دست اقدام است.

چه اقدامات پیشگیرانه‌ای برای این پدیده در نظرگرفته‌اید؟

طبق مصوبات نشست دهم مهرماه سال گذشته در وزارت کشور، مسئولیت برگزاری جلسات کارگروه فرونشست زمین در شهر تهران از استانداری تهران به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران واگذار شد؛ بر این اساس، کارگروه ویژه «کاهش اثرات فرونشست زمین ناشی از تغییرات سطح آب زیرزمینی در شهر تهران» با هدف سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کلان و جلب همکاری دستگاه‌ها و مجموعه‌های ذیربط برای پیشگیری از تشدید پدیده فرونشست در شهر تهران، فعالیت خود را آغاز کرد و جلسات مختلفی با دستگاه‌های درگیر برگزار شد.

در این کارگروه با مشارکت و حضور نمایندگان نهادهای مختلف همچون سازمان زمین شناسی، نقشه برداری، شرکت آب منطقه‌ای و آب و فاضلاب جلسات متعدد بحث و تبادل آرا برگزار شد که اقدامات احصاء شده پس از تصویب و تأمین اعتبارات در هیأت دولت، اجرایی می‌شود. 

اما برخی اقدامات به پایش تراز آبهای زیرزمینی، مانیتورینگ و پایش فرونشست در شهر و گستره اطراف تهران و شناسایی زون‎های مستعد، احیاء و ساماندهی رودخانه‎ها و مسیل‎ها با حفظ ایمنی و حذف فاضلاب شهری ورودی به رودخانه‎ها و جایگزین کردن منابع آبیاری فضای سبز با پساب تصفیه‎خانه‎های فاضلاب مربوط می‌شود.

سازمان مدیریت بحران برای این پدیده آمادگی لازم را دارد؟ یعنی در هنگام خطر، می‌تواند مؤثر واقع شود؟

با توجه به وظایف سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و پیش‏‎بینی ساختارهای لازم برای انجام هماهنگی‎های ضروری برای زمان وقوع حوادث، آمادگی انجام هماهنگی‎های لازم میان دستگاه‎های ذیربط برای کنترل اثرات ناشی از فرونشست وجود دارد.

یکی از علل اصلی فرونشست زمین را برداشت از چاه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی اعلام کردید، گفته می‌شود شهرداری بخش اعظم فضای سبز تهران را از طریق آب چاه‌ها آبیاری می‎کند، آیا همین مسأله موجب تشدید پدیده فرونشست نمی‎شود؟

اساساً هرگونه برداشت بی‏رویه از منابع آب زیرزمینی، فرونشست زمین را تشدید می‌کند. 

از طرفی با توجه به بحران کم آبی، برنامه‌ریزی‌های لازم برای استفاده درست و بهینه از آب‌های غیرشرب در آبیاری فضای سبز شهر تهران در دستور کار قرار دارد. 

به همین منظور، طرح جامع آب خام در سازمان بوستان‎ها و فضای سبز شهر تهران در دست تهیه است. 

در این طرح تعدادی مشاور در مناطق 22گانه، وضعیت آب زیرزمینی و تأثیر میزان برداشت آب بر سفره‎های آب زیرزمینی را مطالعه می‎کنند. 

در این طرح پیش‎بینی شده است که تا سال 2010 میزان برداشت آب از چاهها برای تأمین آب آبیاری فضای سبز، با کاهش 50 درصدی به 3 هزار و 500 لیتر برسد. 

برای رسیدن به این هدف، استفاده از پساب حاصل از تصفیه‎خانه‏ها نیز دیده شده است.

کشورهای دیگر در این زمینه چگونه عمل می‎کنند؟

در ایالات متحده بر اساس عوامل مختلف یا معیارهای هر ایالت، قوانین خاصی برای حفاظت از حریم چاهها و طبقه‏بندی آبخوان وجود دارد. 

در انگلستان و کانادا، آلمان، سوئد و اردن هم آیین‏نامه‎هایی برای ممنوعیت برداشت آب در مناطق حساس و جلوگیری از تعرض به آبخوان‎ها و سایر موارد مهم در مدیریت منابع آبهای زیرزمینی وجود دارد. 

در ایران نیز قوانین، لوایح و مصوبه‎های خوبی برای حراست و مدیریت برداشت آب از منابع آبهای زیرزمینی وجود دارد از جمله می‌توان به‌قانون حفظ و حراست از منابع آبهای زیرزمینی کشور مصوب سال 45، قانون آب و نحوه ملی شدن آن مصوب سال 47 و قانون توزیع عادلانه آب مصوب سال 61 اشاره کرد.