رونمایی از چهره جدید ایران در بازار انرژی

سام باردن کارشناس ارشد و مشاور اقتصادی و سرمایه گذاری بین المللی در حوزه انرژی با انتشار گزارشی اظهار داشت: ایران اساسا یک «بازار در حال ظهور» نیست؛ بلکه قبل از تحریم ها ارتباطات زیادی با بازارهای نفت و انرژی داشته است. بنابراین نباید اینگونه فرض کرد که این کشور صرفاً به دنبال فروش نفت و کسب درآمدهای نفتی است. 

ایران با همکاری دیگران می تواند یک «پارادایم مسلط و غالب» در بازار انرژی و نفت باشد. این کشور طی راهبرد «اقتصاد مقاومتی» خود نشان داده که می تواند از ورطه شوک ها و تهدیدها به سلامت عبور کند و اقتصاد خود را تا حد امکان از بلایای آن دور نگاه دارد.

در سال 2014 و در خلال اجلاس داووس، روحانی رییس جمهوری ایران از «ضرورت گردآمدن مستقیم تولیدکننده ها و مصرف کنندگان انرژی» صحبت کرد. اکنون می توان دریافت که این ضرورت، فی الواقع راهبرد درست و صحیحی بوده است و می توان آن را ذیل «همکاری های انرژی» تعریف کرد.

حالا سؤال این است که این راهبرد، چگونه می تواند شکل واقعی و عملی به خود بگیرد؟ این راهبرد طیف گسترده ای از میاحث فنی و اقتصادی شامل اکتشاف، قیمت گذاری، پلتفرم های تجاری، حمل و نقل، پالایش، بازاریابی و قراردادهای نفتی(IPC )را شامل می شود.

با این اوصاف آیا ایران در جایگاهی قرار دارد که بتواند از پس این تغییرات برآید؟ مشارکت ها چگونه قرار است تعریف شوند؟ آیا ایران « اراده» و «جسارت» و «توان» این اقدامات را دارد؟ به نظر من جواب همه این سؤال ها «مثبت» است. 

** چرا اسرائیل و آمریکا نمی توانند قطار ایران و 5+1 را از ریل خارج کند؟

شورای امنیت سازمان ملل، مهر تایید خود را بر این توافق زده است. لذا ایجاد هرگونه خلل در روند اجرای این توافق، کار مشکل و غیرمعقولانه ای است. دلیل هم کاملاً مشخص است. 

کنگره ی آمریکا عملاً از جامعه بین الملل می هراسد. هر اعتراضی به این توافق، به مثابه ی ایستادگی در برابر تصمیمی است که اوباما و هم پیمانان سنتی او (یعنی فرانسه و بریتانیا و مسامحتاً اتحادیه اروپا) بر آن صحه گذاشته اند. در عین حال یکی از محذوراتی که کنگره نمی تواند سنگ اندازی کند، همانا وجود دلایل «تجاری» است و نه دلایل «سیاسی».

تجارت های بزرگ نفت، بانکداری و خیلی از صنایع دیگر به واسطه مانع تراشی کنگره، از همتایان اروپایی خود عقب مانده و مزیت های فراوانی را از دست خواهند داد. ایران بازار مناسبی است که اروپایی ها در فکر تسخیر آن هستند. به طور کلی در دو حوزه می توان ایران را یک فرصت طلایی محسوب کرد. اولی حوزه بازارهای سرمایه و بانکی و دومی هم حوزه هیدروکربنی است. 

فرصت های هیدروکربنی ایران به قدری مطلوب است که هیچکس را توان چشم پوشیدن بر آن نیست و شرکت های اروپایی، آسیایی و حتی خود شرکت های آمریکایی هم چشم بر آن دارند. در این یکی دو هفته هم شاهد مسابقه شرکت های اروپایی بوده ایم که در نوبت ورود به ایران قرار دارند. 

** ورود دوباره ی ایران به بازار هیدروکربن ها؛ درسی از تاریخ

ایران یکی از قدیمی ترین قدرت های جهان بوده است و سابقه ی هزاران سال تجارت و معامله را با خود به همراه دارد. از دوران امپراطوری های قدیمی که جهان را در سیطره داشتند، همواره از ایران به عنوان«کشوری که رفتارهای حاکی از هوش تجاری دارد» یاد کرده اند. 

اگر بخواهیم ادعا کنیم که ایران در این مقطع تاریخی وارد بازار جهانی هیدروکربن ها خواهد شد، آنگاه راه به گزافه برده ایم. ایران در عین اینکه در چنبره تحریم ها قرار داشته است، اما عملاً از بازار «حذف» نشده و لذا ورود این کشور به بازار هیدروکربن ، کار چندان سختی نخواهد بود. اما باید اعتراف کنیم که تحریم ها به هر حال ایران را عقب انداخته و کارکرد فرسایشی داشته است.

** «همکاری انرژی» و نه «رقابت انرژی»؛ این یعنی دیپلماسی انرژی 

شکی نیست که با رفع تحریم ها، چه بسا ایران به یکی از داغ ترین بازارهای جهان تبدیل می شود (اگر نخواهیم بگوییم «داغ ترین»!) صاحبان سرمایه به ذخایر عظیم هیدروکربنی ایران چشم دوخته اند و ایران نیز به طور متقابل به سرمایه و فن آوری های به روز و مدرن نیاز دارد. 

این فن آوری ها از مرحله ی اکتشاف و تولید گرفته تا بخش حمل و نقل و پالایش و بازاریابی و قیمت گذاری؛ همگی می تواند در خدمت ایران قرار گیرد تا میزان کارآمدی صنعت نفت خود را ارتقاء دهد. بکارگیری این سرمایه ها و فناوری ها به معنای پایانی برای هدر رفتن ذخایر نفتی و بالطبع، هدر رفتن پول و منابع و سرمایه های این کشور است.

از سوی دیگر ایران باید نگاه ویژه ای هم به انرژی های تجدیدپذیر در تولید برق برای مصارف داخلی کشور داشته باشد. یکی از نکات مهم در اقتصاد کشور ایران، مقوله «قیمت گذاری نفت» است که در واقع می توانیم آن را یک «ریسک» قلمداد کنیم. 

واقعیت این است که قیمت نفت در ایران، یک قیمت غیردقیق و غیرواقعی است. به همین خاطر موج جزر و مد وجوهی که در قالب سرمایه گذاری به ایران می رسد، به مثابه همان چرخه توسعه اقتصادی نئولیبرالی کلاسیک است. یعنی دچار قبض و بسط شده و در مقاطعی ازدیاد و در مقاطعی هم کاهش می یابد (همان مقاطع رکود و مقاطع شکوفایی). 

این تغییرات باعث می شود که قیمت نفت ایران هم دچار تغییرات ناخواسته ای شود که در راستای برنامه های توسعه ای این کشور نیست و ماهیتی برخلاف اصول اقتصاد مقاومتی کشور دارد؛ چرا که بودجه کل کشور را دچار تغییر کرده و مقوله تخصیص بهینه منابع را مختل می سازد.

بنابراین چگونه می توان مطمئن بود که اقتصاد کشور در مسیر اقتصاد مقاومتی حرکت می کند؟

** مدل قراردادهای نفتی ایران؛ اکتشاف و تولید

قبلاً طی یادداشتی که در نشریه تهران تایمز منتشر کردم، گفته بودم که مدل جدید قراردادهای نفتی ایران یا همان IPC در واقع یک حرکت و یک سیاست روبه جلو برای صنعت نفت ایران است. در واقع IPC را می توان مصداقی از همکاری ها و تعاملات دیپلماسی انرژی تلقی کرد. 

روال کلی بر این است که میزان «ریسک» با میزان «عواید حاصل از آن» ارتباط مستقیمی دارد. (که آن را تحت عنوان RISK - REWARD می شناسند). معمولاً رقبای سنتی در شرایطی قرار دارند که محدوده ی «ریسک – عواید» آن ها به یکدیگر نزدیک است. اما در مورد ایران دو نکته ویژه وجود دارد.

اول اینکه اساساً IPC در بحث قیمت گذاری نفت، بر روی چارچوب های بازارهای جاری تاکید دارد.

دوم اینکه قوانین ایران اجازه نمی دهد که مخازن و حوزه های نفتی ایران به مالکیت شرکت و یا هر هویت حقیقی و حقوقی غیر دولتی قرار گیرد. ضمن تاکید بر روی این دو نکته است که ادعا می کنیم ایرانی ها پارادایم جدیدی را در بازار نفت و در تعامل با شرکت های خارجی آغاز کرده اند. 

یعنی حضور جدی و مجدد ایران مصداقی از ظهور پارادایم همکاری در بازارهای جهانی انرژی و در راستای ارتقای امنیت انرژی است. البته این وضعیت منافع خوبی هم برای ایران دارد و می تواند پتانسیل مناسبی برای توسعه پایدار اقتصادی کشور هم باشد.

** قیمت گذاری 

طبق سنت رایج، قیمت گذاری نفت بر اساس «برنت» و قیمت گاز هم براساس قیمت نفت تعیین می شود. به یاد دارم که آقای «کریس کوک» کارشناس انرژی و از مسئولان بورس نفت لندن، سال هاست تاکید دارد که سازوکار قیمت گذاری نفت براساس «برنت دریای شمال»؛ دیگر مکانیزم دقیقی نیست. 

از سال 2009 تاکنون عربستان و آمریکا با همکاری یکدیگر اقدام به دستکاری قیمت ها کرده اند که تنها در راستای مطامح خود آن ها بوده و چه بسا منافع ایران را زایل کرده است. 

تحلیل آقای کوک البته پیچیده است اما به زبان ساده شاید بتوان اینگونه گفت که شاخص گیری(همان بنچ مارک)از قیمت برنت به عنوان «مبنای قیمتی» دیگر نمی تواند بیانگر عناصر واقعی بازار از قبیل عرضه واقعی یا تقاضای واقعی در بازار باشد. چرا که این قیمت ها در معرض «دستکاری» (مانی پولیت) قرار داشتند و لذا هر مؤلفه مربوط به آن (مانند همین عرضه و تقاضا) هم مخدوش هستند.

حتی در حوزه هایی مانند حمل و نقل نیز همین اطلاعات ناظر بر قیمت ها عملاً می تواند ناصحیح باشد. بنابراین ساز و کار قیمت گذاری هیدروکربن ها باید تغییرات جدی را تحربه کند تا حاوی اطلاعات دقیق و سالم باشد. من در سال 2006 مقاله ای برای وزارت نفت روسیه نوشتم و مواردی را شرح دادم. 

در آن مقاله گفتم که بازارهای هیدروکربنی معمولاً اطلاعات شفاف و سالم و طبعاً قیمت های درست و واقعی را به دست نمی دهند. از سوی دیگر بازارهای مالی و خصوصاً نظام بانکی هم به واسطه بحران بدهی ها و نارسایی های مرتبط با آن، عملکرد درستی را نشان نداده اند. 

بانک ها در دوران رونق و دوران رکود، کارکردهای مختلفی از خود نشان می دهند که الزاماً متناسب با تحرکات بازارهای هیدروکربنی نیست و در این شرایط، ریسک تبادلات مالی در بازارهای هیدروکربنی افزایش می یابد.

در شرایط کنونی نظام بانکی جهانی شرایطی متناسب با اقتصاد مقاومتی ایران ندارد. به نظر من راهکار فائق آمدن بر این مشکلات، آن است که مبادلات جهانی محصولات انرژی، توسعه پیدا کند. مثلاً سوآپ می تواند نمونه خوبی باشد.

پرزیدنت روحانی در اجلاس داووس 2014 به همین نکته تاکید کرد، آنجا که گفت: «ما به پارادایم جدیدی از مفهوم بازار نیاز داریم که در آن، تولیدکنندگان و مصرف کنندگان گرد هم آیند و مستقیماً ارزش آفرینی کنند». 

اکنون بعد از رفع تحریم ها به نظر می رسد زیرساخت ها برای چنین کارکردی آماده است. به عبارت دیگر باید نهادهایی ایجاد شود که ساختارهای چندوجهی و چند گانه ی بازار انرژی را در دروم خود پرورش دهد و هر دو گروه فوق به طور مستقیم با یکدیگر معامله کنند. فقط در این بازار است که شاهد پدیده هایی چون «کاهش قیمت تمام شده ی فروش نفت»، «انتقال دانش و اطلاعات»، «تقسیم ریسک» و «تبادل تجربه ها» خواهیم بود.

** سوآپ انرژی

شکی نیست که سوآپ انرژی دریای خزر برای ایران حاوی منافع عدیده ای است. تعامل با کشورهای حاشیه خزر و همچنین همکاری با شرکت های بزرگی که در آن منطقه فعال هستند، همگی به نفع ایران است. به نظر من اولین قدم برای حضور ایران در بازار جهانی انرژی، می تواند همین فعالیت سوآپ باشد. چنین تعاملی باعث ارتقای پایدار امنیت انرژی و بکارگیری دیپلماسی خواهد شد؛ چیزی که ایران در سال های قبل در تحقق آن نقش داشته است.

کوک تعبیر بسیار جالبی در این مورد دارد. او می گوید: «ایران به جای رقابت با بقیه تولیدکننده ها و فروش نفت به عنوان یک کالا در یک بازار اشباع شده، یعنی بازاری که مازاد عرضه دارد؛ باید به دنبال «شراکت» بلندمدت و مستقیم با پالایشگاه ها باشد و این امر از طریق سوآپ ممکن است».

در این میان نقش روسیه و چین را نباید نادیده گرفت. ایران و روسیه در سمت عرضه و کشور چین هم در سمت تقاضا قرار داد. من این مفهوم را E 3 یاENERGY 3 می نامم. می توان یک بازار بزرگ سوآپ با مشارکت این سه قدرت در محلی در کشور روسیه تاسیس کرد. 

بعد از مدتی مسلماً سایر تولیدکننده ها و مصرف کننده ها و همچنین عوامل بازار؛ به این تشکیلات خواهند پیوست و قطب بزرگی شکل خواهد گرفت که برای ایران سراسر منفعت است. در این صورت قیمت گذاری نفت و انرژی هم می تواند تحت کنترل بیش تری از جانب این سه قدرت قرار گیرد.

** انرژی های تجدیدپذیر و انتشار کربن

اوضاع تولید و انتشار کربن در ایران، اصلاً خوب نیست. به بیان دیگر ایران باید فکری برای اتلاف منابع هیدروکربنی خود کند که قسمتی از آن به مقوله یارانه های انرژی مربوط است. استفاده از انرژی های تجدیدپذیر، صرفه جویی های مطلوبی در ذخایر نفت و منابع هیدروکربنی ایران پدید می آید که به معنای افزایش فرصت های صادراتی است. 

ایران در طول یکسال تقریباً 360 روز آفتابی دارد که زمینه مساعدی برای بهره گیری از انرژی خورشیدی را فراهم می آورد. در این حوزه فرصت های خوبی برای همکاری ایران و استرالیا وجود دارد.

**نتیجه گیری

می توان این فکر را در سر پروراند که هر شرکتی که صاحب سرمایه و فناوری است، می تواند یک قطعه از «کیک ایران» را صاحب شود. ایران هم تنها نقش انفعالی نداشته و نخواهد داشت. ایران یک بازیگر مقتدر است و قطعاً بعد از تحریم ها، جریان سرمایه به ایران خواهد رسید و ایرانی ها به خوبی بلد هستند که از این موقعیت به نفع خود بهره برداری کنند.

ایرنا