راهبردهای پدافند شیمیایی در صیانت از زیرساخت‌ها و حفاظت از مردم

 به گزارش پایداری ملی، مشروح گفت‌وگوی دکتر سید جمال‌الدین گوهری، جانشین قرارگاه پدافند شیمیایی کشور با ویژه نامه عماد را در ادامه بخوانید؛

از مهمترین شاخص‌ها برای اینکه ایران کشوری قدرتمند باشد، قطع وابستگی به خارج از کشور است. هدف ما در پدافند شیمیایی، ارتقای مصونیت کشور در برابر جمیع تهدیدات خارجی است. حال می‌خواهد، در شرایط تکرار جنگ و تهاجمات شیمیایی باشد یا اقدامات تروریستی با بکارگیری عوامل شیمیایی و یا اگر وجود مواد شیمیایی پرخطر در صنایع و غیره، بتواند منشاء آسیب و خطر باشد.

مسلما رسیدن به این هدف (ارتقای مصونیت)، با دست خالی میسر نخواهد بود و در این مسیر نیازمند ملزومات و تجهیزات هستیم. اگر این تجهیزات از خارج کشور وارد شود و ما را در این زمینه به خارج وابسته کند، ضعف است و ما را به جایگاه ایران قوی نمی‌رساند. اگر توانستیم با استفاده از دانش روز و تجربیات خارجی و داخلی، نیاز خود را در زمینه تأمین تجهیزات آشکارسازی، رصد و پایش، امداد و درمان، دفع و رفع آلودگی و ...، در داخل برآورده کنیم، آن موقع در این بخش قوی هستیم.  در برابر تحریم دشمنان و بیگانگان، قوی می‌شویم. بنابراین باید در این حوزه برنامه‌ریزی داشته باشیم، سرمایه‌گذاری کنیم و از دانشمندان و محققان این حوزه حمایت کنیم تا ما را در این زمینه بی‌نیاز کنند.

مستند به سند راهبردی پدافند شیمیایی کشور، مأموریت قرارگاه پدافند شیمیایی در یک جمله، ارتقای توان کشور در جهت ارتقای مصونیت کشور در مواجهه با تهدیدات و پیامدهای شیمیایی است. بخشی از این مأموریت راهبری است، راهبری در سطح ملی یعنی راهبری دستگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی در سطح کلان که مستلزم تهدیدشناسی در سطح کلان و تعیین خطوط و اولویت‌ها در سطح کلان ملی و کشوری است. همچنین تعیین راهبردها و اولویت‌ها در سطح کلان، طرح‌ها و الگوها، دستورالعمل‌ها و .... در جهت سازماندهی و ساماندهی ظرفیت‌های ملی جهت مصون‌سازی و پاسخ در شرایط تهدید از شئون این قرارگاه است.

بخشی از این مأموریت، حمایت و پشتیبانی است، حمایت و پشتیبانی در ایجاد آمادگی چه از نظر امکانات و تجهیزات و چه از نظر محتوا در جهت ارتقای توان و ظرفیت با تأکید بر هم‌افزایی و ارتقای توان موجود. بخشی از مأموریت قرارگاه را باید نظارت بر اجرای قوانین و طرح‌ها در سطح زیرساخت‌های شیمیایی، احصای چالش‌ها و ارایه راهکار جهت رفع آن دانست.

اینکه قرارگاه در کدام حوزه‌های مأموریتی بیشتر موفق بوده، شاید بتوان گفت تقریبا در تمام حوزه‌ها قرارگاه پیشرفت‌های خوبی داشته و اقدامات مؤثری را داشته است.

برای مثال در سطح راهبردی و تولید اسناد و الزامات و ملاحظات، "دستورالعمل اجرایی قرارگاه پدافند شیمیایی استانی و شهری" و یا "تدوین نظام مصون‌‎سازی و عملیات پدافند شیمیایی" یک نمونه موفق است که پس از تصویب کمیته دائمی به دستگاه‌های مرتبط ارسال گردید.

در حوزه حمایت و پشتیبانی؛ اجرای رزمایش‌های ملی و راهبری و پشتیبانی از رزمایش‌های استانی و دستگاهی، تولید و ارائه محتوای‌های آموزشی و یا تعریف دوره‌های طولی در مقطع کارشناسی ارشد، حمایت و پشتیبانی از برگزاری دوره‌های آموزشی از نظر محتوا و مربی جهت تأمین نیروی انسانی متخصص، تولید محتواهای فرهنگی به منظور فرهنگ‌سازی در جامعه مخاطب خاص و عام نمونه‌هایی از این قبیل هستند.

نظام مصون‌سازی و عملیات، در واقع قاعده و چارچوبی است که تبیین‌کننده تصمیم‌گیری، فرماندهی، مدیریت عملیاتی و اجرایی پدافند شیمیایی در سطوح عملیاتی است که با رویکرد ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی در استفاده از منابع ملی، استانی و شهرستانی، در شرایط اضطراری ناشی از تهدیدات و مخاطرات شیمیایی، نقش و وظایف دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط و تبیین نحوه ارتباطات و تعامل آنها در عملیات پدافند شیمیایی، جهت حصول اطمینان از مصونیت، امنیت، ایمنی و آمادگی مراکز و تأسیسات شیمیایی کشور در برابر تهدیدات و مخاطرات شیمیایی، تعیین شده است.

امیدوارم با اجرای این نظام، ما شاهد دستیابی به سطحی از مصونیت، کاهش آسیب‌پذیری و مخاطرات در زیرساخت‌ها، مراکز و صنایع شیمیایی کشور باشیم. با عملیاتی‌شدن این نظام، ظرفیتی از پاسخ پدافندی به پیامد تهدیدات، حوادث و مخاطرات شیمیایی، حفاظت از مردم، سرمایههای انسانی و محیط زیست در برابر تهدیدات شیمیایی، ارتقاء آمادگی و تاب‌آوری زیرساختها و تاسیسات شیمیایی کشور و استمرار کارکرد و تداوم خدمات ضروری در حوزه شیمیایی بدست خواهد آمد.

کم و بیش اجرای ضوابط و برنامه‌های پدافند شیمیایی در صنایع، با چالش‌هایی روبروست که در صنایع گوناگون بسته به سازمان‌های بالادستی متغیر است.برخی ناهماهنگی در سطوح مختلف در دستگاه اجرایی مربوطه یا مدیریت صنایع، شاید دلیل اصلی این موضوع باشد. اگر این تفاهم و همدلی در رویکردها و اهداف حاصل شود، چالش‌های دیگر تا حدود زیادی مرتفع خواهد شد. اقدامات مصون‌سازی، اگر هزینه‌ای دارند، به مراتب کمتر از حرکت در مسیر تاریک حوادث و مخاطرات آن است. صنایعی که حوادث را تجربه کرده‌اند، چالش کمتری در پذیرش ضوابط پدافند شیمیایی دارند.

در صورت امکان خروج این مراکز پرخطر شیمیایی از مراکز جمعیتی، راهبرد ما در بلند مدت، جانمایی صحیح با توجه به تمام شاخص‌های فعالیت، الزامات و ملاحظات پدافندی است و در غیر اینصورت تغییر کاربری یا حذف خطر مواد شیمیایی پرخطر از طریق جایگزینی با محصولات کم خطرتر و همچنین شناسایی و رفع نقاط ضعف و آسیب‌پذیر، ایجاد حریم زیرساختها نسبت به مردم، آگاه‌سازی عمومی به ویژه در مردم همجوار با این مراکز در دستور کار قرار می‌گردد. تجهیز تیم‌های عملیاتی پاسخ به حوادث و آموزش مردم در جهت همکاری و چگونگی انجام واکنش نسبت به مخاطرات سهل‌الوصول‌ترین برنامه است که شاید بتوان در کوتاه مدت آن را اجرایی نمود.

وضعیت کشور به لحاظ نظام پدافند شیمیایی در برابر مخاطرات شیمیایی را باید از دو جنبه پاسخ داد؛ نخست به صورت ملی و یکپارچه و دوم به صورت جزیره‌ای. البته هر دو کاملاً بهم مرتبط و متأثر از هم هستند.

به عبارتی ما هم اکنون ظرفیت‌هایی در کشور داریم که به صورت پراکنده و نه منسجم در یک ظرف مکانی تعریف شده‌اند و یا همان جزیره‌اند که می‌تواند در مقیاس یک زیرساخت و یا مرکز صنعتی، اقدام به کاهش مخاطرات شیمیایی و پاسخ کنند اما متاسفانه ما در بیرون از این جزایر با یک خلاء مواجهیم.

فرض کنید تانکر حمل مواد شیمیایی پرخطر در محدوده یک شرکت، مستلزم رعایت الزاماتی‌است که اگر دچار حادثه شود، امکانات اعم از نیروی انسانی و تجهیزات خاص مقابله ای در آن محدوده برای آن فراهم است. اما اگر این تانکر در مسیر جاده یا در داخل یک شهر با حادثه مواجه شد، امکانات خاص پاسخ برای آن چقدر فراهم است؟ آیا یکپارچگی تیم‌های عملیاتی در تمام نقاط یکسان است؟  

برنامه‌ریزی‌هایی در زمینه حمایت از توانمندی شرکت‌های دانش بنیان در زمینه پدافند شیمیایی داشته‌ایم و با برپایی نمایشگاه صنعت بومی پدافند غیرعامل که بخشی از آن ارائه توانمندی‌ها و دستاوردهای حوزه پدافند شیمیایی جهت مصون‌سازی زیرساخت‌های مهم و حیاتی است، داشته‌ایم که البته کافی نیست. امیدها در این زمینه زیاد است که نیاز به حمایت دارد. هم باید به محصولات داخلی و تولید کنندگان اطمینان شود و هم باید با ارتقای کیفیت و دریافت دقیق نیازمندی‌ها، زمینه اعتماد شرکت‌ها و صاحبان صنایع و مسئولان را جلب کرد.

به طور خلاصه، دلیل ناکارآمدی کنوانسیون‌های بین‌المللی، نه تنها در حوزه شیمیایی و OPCW ، بلکه به طور عام باید در عملکرد کشورهای به اصطلاح ابرقدرت و مافیای تروریسم جستجو کرد. البته قصور برخی کشورهای متوسط و ضعیفی که تحت سلطه کشورهای ذی ‌نفوذند نیز به همین دلیل است چرا که کشورهایی مانند ایران، قاعدتا در هیچ زمان حتی در شرایط جنگ تحمیلی تعهدات خود را زیرپا نگذاشتند. 

اگر کنوانسیونی ناکارآمد است، به زیاده‌خواهی برخی کشورها مثل آمریکا و کشورهای تحت سیطره و نفوذ آن برمی‌گردد و راهکار، تمکین این کشورها به تعهدات بین‌المللی است. 

سازمان‌های بین‌المللی باید با پیش‌بینی ابزار نظارتی و تنبیهی مانع از آن شوند که تعهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی مورد بی‌توجهی برخی کشورهای زیاده‌خواه قرارگیرد. شاید روشنگری در سطح ملت‌ها بتواند ابزار فشار مناسبی برای تمکین دولت‌های این کشورها به امضا و تعهداتشان باشد. فرهنگ‌سازی و استفاده از تریبون‌هایی که بتواند تبعات ناگوار این بی‌تعهدی‌ها را به گوش دنیا برساند، یک قدم در این زمینه است. حال چه به صورت سخنرانی و برگزاری سمینار، چه فیلم و چه مکتوب در بستر فضای مجازی و حقیقی. ما در این زمینه اقدامات خوبی را در سطح دانش‌آموزان، دانشجویان، مسئولان و دیگر قشرهای مرتبط با این حوزه در دست انجام داریم، بطوریکه که امیدواریم وسعت نشر آن نه محدود به ایران که فراتر از ایران باشد.

نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد، این ‌است که از تجربه آنچه در گذشته بر ما تحمیل شده، چه بوسیله دشمن در بکارگیری تسلیحات شیمیایی علیه رزمندگان و اقدامات بهداری رزمی و بیمارستان‌ها در جهت درمان مصدومین شیمیایی و چه حوادث ناگواری که در زیرساختها و یا حمل و نقل مواد شیمیایی پرخطر بر ما وارد می‌شود و حتی آنچه بر سایر کشورها در این زمینه گذشته ( مثل فاجعه بوپال، بندر تیانجین، بیروت و ....)، باید در زمینه‌های مدیریتی و اجرایی استفاده کرد تا به یاری خدا به سمت کاهش پیامدهای ناشی از تهدیدات و مخاطرات شیمیایی و نیز مصونیت کشور در برابر تهدیدات شیمیایی گام برداریم. 

من هم از شما متشکرم