بررسی ادعای افغانستان پیرامون حق‌آبه ایران

بر اساس اطلاعات جغرافیایی به دست آمده از منطقه مذکور، بخش بالادست رودخانه‌ هیرمند در کشور افغانستان واقع شده و این رودخانه پس از طی طریق در افغانستان در حوزه پایین دست به کشور ایران وارد می‌شود.

در همین راستا، مرز سیاسی واقع در مسیر رودخانه هیرمند سبب شده تا بهره‌برداری مسالمت آمیز از آب این رودخانه به منظور آبادانی دو سمت مرز سیاسی ایران و افغانستان در قالب قراردادی معروف به قرارداد 1351 مد نظر قرارگیرد.

بر مبنای این قرارداد حق آبه ایران از رودخانه هیرمند در سال نرمال آبی به طور متوسط 820 میلیون متر مکعب برای یک سال در نظر گرفته شده و این آب به تالاب هامون می‌ریزد.

*دلیل مرگ تدریجی تالاب هامون چیست؟

رودخانه هیرمند اصلی‌ترین منبع تامین حق آبه تالاب هامون به حساب می‌آید. در این شرایط، خشک شدن تدریجی این تالاب که از اوایل دهه 70 شمسی آغاز شده و در سال‌های اخیر با شدت بیشتری پیش رفته، زمینه تغییرات منفی زیست بوم منطقه را مهیا کرده است تا جاییکه نام این تالاب در «لیست تالاب‌های در معرض خطر» (مونترو) ذکر شده است.

خشک شدن هامون علاوه بر ایجاد آسیب‌های گسترده به اقتصاد ایران و افغانستان زمینه بروز آسیب‌های گسترده محیط زیست منطقه را مهیا کرده و مرگ میلیون‌ها موجود زنده ساکن در این منطقه را رقم زده است. همچنین افزایش مشکلات ناشی از تولید ریزگرد نیز زندگی مردم در دو سمت مرز را با تهدید مواجه می‌کند.

در همین ارتباط یکی از اصلی‌ترین دلایل به منظور خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون، کاهش حق آبه این تالاب از مناطق بالادست رودخانه‌ هیرمند، تلقی می‌شود.

*مقدار بارش سرچشمه‌های هیرمند در 33 سال گذشته کاهش پیدا نکرده است

با توجه به قید سال نرمال آبی در قرارداد سال 1351 قانون معاهده راجع به آب رودخانه هیرمند، پیش از هرگونه اظهارنظر پیرامون مسئله کاهش حق آبه ایران از سوی طرف افغانستانی باید بررسی شود که این کاهش حق آبه ناشی از کاهش بارندگی در مناطق بالادست رودخانه بوده است یا خیر.

لازم به تاکید است، برمبنای ادعای مقامات افغانستانی، تغییرات اقلیمی و کاهش بارش در سال‎ های اخیر، باعث کاهش جریان رود هیرمند و به تبع آن کاهش حق آبه ایران شده است.

در این راستا، بر مبنای بند چهارم قانون معاهده راجع به آب رودخانه هیرمند، در سال‌هایی که در اثر حوادث اقلیمی مقدار جریان آب از سال نرمال آب کمتر باشد، ارقام تحویل آب به ایران با تعدیل صورت می‌پذیرد اما  بر اساس اطلاعات ماهواره‌ای PERSIANN-CDR  و  CHIRPS در بازه 33 ساله 1983 تا 2016، میزان بارندگی فصلی و سالانه در حوضه آب‌ریز هیرمند افزایش داشته است.

از طرفی میزان بارش فصلی و سالانه در بالادست سد کجکی (ایستگاه دهراوود) که به استناد بند ج قرارداد به عنوان مبنای تعیین سال نرمال، مافوق نرمال و کمتر از نرمال تلقی می‌شود، افزایش داشته است.

به طور کلی براساس آمارهای ماهواره‌ای، کاهش قابل ملاحظه و معنی‌داری در مقدار بارش در کل حوضه آبریز هیرمند در دوره 1983 تا 2016 رخ نداده و کاهش حق آبه ایران بر اساس معاهده 1351 به دلیل کاهش بارندگی، ادعای صحیحی نیست.

*تخریب محیط زیست با تغییر مسیر رودخانه هیرمند

با توجه به اینکه کاهش حق آبه ایران از رودخانه هیرمند در شرایطی اتفاق افتاده که میزان بارندگی در حوضه بالا دست با کاهش مواجه نشده، لذا به نظر می‌رسد، نقض ماده 2 معاهده 1351 توسط افغانستان صورت گرفته است.

محقق نشدن حق آبه 820 میلیون متر مکعبی ایران بر مبنای معاهده سال 1351 در شرایطی اتفاق می‌افتد که سهم آب ایران از رودخانه هیرمند از 60 درصد تا پیش از سال 1351 به تنها 14 درصد پس از امضای معاهده مذکور رسیده و تنها مصارف شرب و کشاورزی برای تعیین میزان حق آبه در نظر گرفته شده است.

از طرفی احداث سد کمال خان در بالا دست حوضه آبریز این رودخانه در کشور افغانستان، نگرانی‌ها پیرامون تشدید مشکلات زیست محیطی ناشی از اجرا نشدن معاهده 1351 را گسترده‌تر کرده است.

*لزوم پای‌بندی ایران و افغانستان به قرارداد 1351

در همین راستا، رضا اردکانیان، وزیر نیرو با اشاره به مسئله لزوم پایبندی دو کشور به معاهده 1351، گفت:« بحث سد کمال‌خان هم بحث جدی است و بسیار مراقب هستیم که این سازه‌ای که همسایۀ ما ایجاد کرده است، هیچ اختلالی در تأمین حق‌آبۀ ایران ایجاد نکند.»

وزیر نیرو با اشاره به مشکلات گسترده احتمالی احداث سد کمال خان در کشور افغانستان، گفت:« قبل از احداث این سازه مسیر آب به گونه‌ای بود که به طور طبیعی از توسعۀ بعضی کانون‌های تولید گرد و غبار جلوگیری می‌کرد ولی این سازه با تغییری که در مسیر آب می‌دهد، احتمال این‌که موجب مشکلات زیست‌محیطی وسیع نه فقط برای ما بلکه برای خود افغانستان هم بشود.»

بر مبنای معاهده 1351، ایجاد هر نوع ابنیه فنی در رود هیرمند، باید بعد از موافقت طرفین بر شرایط و مشخصات آن می‌تواند احداث گردد. بنابراین نگرانی‌های ایران از کاهش حق آبه و مشکلات زیست محیطی گسترده در منطقه باید  مد نظر طرف افغانستانی قرار گرفته و به منظور رفع این نگرانی‌ها اقدام شود.

*رونق مرز ایران و افغانستان با احیای تالاب هامون

در انتهای باید گفت، رودخانه هیرمند، بیش از آنکه مسیر طبیعی برای جریان یافتن آب از مناطقی با ارتفاع زیاد به سوی مناطق کم ارتفاع تلقی شود، سمبل همکاری و مشارکت مردمانی است که حتی مرزهای سیاسی نیز منجر به ازمیان رفتن وحدت مثال زدنی‌شان نشده است.

در این راستا پای‌بندی به عهدنامه 1351 و حل نگرانی‌های در ارتباط با حوزه آبی هیرمند می‌تواند علاوه بر تعمیق صلح میان دو کشور منجر به جلوگیری از آسیب‌های زیست محیطی و ایجاد رونق پایدار در منطقه شود.