چگونه ایران ، چین را هم از دست داد؟

چین برای 6 ماه دیگر به لطف خوش رقصی های خود در برابر آمریکا، از معافیت از تحریم هایی برخوردار شده که علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال می شود. معافیت از تحریم ها هرچند یک خبر خوش برای مقامات پکن به شمار می رود اما باید خبری ناخوشایند برای مقامات در تهران باشد که در استراتژی نگاه به شرق موفق نبوده اند. به بیان دیگر هرچه چین بیشتر از ایران فاصله می گیرد، جای پای خود را در بازار آمریکا که بزرگترین بازار جهانی به شمار می رود، محکم تر می کند. مصداق عینی منفعت طلبی که در سیاست خارجی چین به اوج خود رسیده است.

برای از ذهن گذراندن سیاست نگاه به چین لازم نیست تاریخچه ای چند دهه ای را بررسی کنیم. همین یک دهه اخیر کافی است تا فراز و فرود این استراتژی به طور خلاصه مورد بررسی قرار گیرد. از اوایل دهه گذشته که سیاست نگاه به شرق در وزارت خارجه پایه ریزی شد، کشورهای این منطقه و در راس آنها چین از امتیازهایی ویژه ای برای تقویت روابط با جمهوری اسلامی ایران برخوردار شدند.

خرید نفت ارزان قیمت و عدم پیگیری بدهی های معوق از جمله دلایلی بود که ایران را به بهترین گزینه برای تامین منابع انرژی چین تبدیل کرد. اقتصاد چین با نرخ رشد کم نظیر بیش از هر چیز به منابع انرژی نیاز دارد و از سوی دیگر به بازاری برای فروش محصولات خود. به همین دلیل در سال های اخیر در مقابل صادرات بشکه های نفتی به چین برای رونق اقتصادی این کشور، اجناس بنجل و بی کیفیت چینی به بازار ایران سرازیر شد تا آخرین ضربه کاری را به صنعت داخلی وارد کند.

در سال های نخست حرکت ایران به سوی چین، آنچه علاوه بر محصولات چینی عاید ایران شد، چند بار مخالفت پکن با اعمال فشار بر جمهوری اسلامی ایران بود. هرچند که در نهایت چین به عنوان عضو دایم شورای امنیت به هر چهار قطعنامه تحریمی علیه ایران رای مثبت داد اما تا چندی پیش یکی از دغدغه های مقامات آمریکایی راضی کردن پکن به همراهی با تحریم های ایران بود.

مخالفت مقامات چین با تحریم ایران که در واقع در منافع تجاری پکن ریشه داشت توانست در تعدیل لحن قطعنامه های صادر شده از سوی شورای امنیت موثر باشد. اما با گذشت زمان مخالفت های جدی با اعمال فشار بر ایران، جای خود را به انتقاد از تحریم های مضاعف و در نهایت همراهی با تحریم ها داد.

اما آنچه در تغییر رویکرد چین موثر بود، کارآمدی دیپلماسی آمریکا و متحدانش در مقابل دیپلماسی ایرانی بود. مقامات کاخ سفید با درک منفعت طلبی چین در ماه های اخیر تلاش کردند روابط واشینگتن – پکن را بهبود بخشیده و حتی باراک اوباما در آغاز دور دوم ریاست جمهوری اش نشان داد که توجه ویژه ای را به آسیا خواهد داشت.

از سوی دیگر دیپلمات های آمریکایی در سفرهای مکرر خود به چین و عربستان سعودی ، کوشیدند نگرانی پکن بابت تامین منابع انرژی را با پیشنهاد خرید نفت از عربستان از بین ببرند. آنها در حالی نفت عربستان را به چین پیشنهاد کردند که برآورد ها نشان می دهد تحریم ها به طور ملموسی از صادرات نفتی ایران کاسته و باتوجه به ضعف زیرساختی در صنعت نفت ایران امیدی به افزایش تولید وجود ندارد.

نتیجه رایزنی های دو سال اخیر را اینک می توان در سیاست چین مشاهده کرد. آمار رسمی حاکی از آن است که چین به طور ملموسی واردات نفت از ایران را کاهش داده و به همین دلیل بار دیگر از معافیت از تحریم های آمریکا بهره مند شده است. به این ترتیب به نظر می رسد ملاحظات استراتژیک و منافع تجاری چین به نحوی لحاظ شده که دیگر تامین آنها را در حمایت همه جانبه از ایران نمی بیند.

البته برخی شرکت های چینی به واسطه قراردادهای قبلی خود، همچنان در صنعت انرژی ایران فعال هستند و گفته می شود که چین در حال حاضر بزرگترین کشور خارجی فعال در صنایع ایران است. اما در مقابل تعلیق ها و تعویق های مکرر در پروژه هایی که شرکت های چینی مسئولیت آن را بر عهده دارند، به چشم می خورد.

به هر ترتیب باوجود ادامه همکاری های چین با ایران، این پکن است که در چارچوب گروه 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و آلمان)، در بیانیه ای مشترک از پیشرفت فعالیت های هسته ای ایران و عدم حصول نتیجه در مذاکرات هسته ای ابزار نگرانی می کند. این روزها دیگر آمریکا و متحدانش مانند سال های قبل نگرانی همراه کردن چین با سیاست های خود نیستند. تمدید معافیت از تحریم ها برای چین نشان می دهد که کاخ سفید به غم تمامی فعالیت های چین در ایران، از نحوه همکاری پکن راضی است.

در حال حاضر پالایشگاه های چین کمتر از کاهش خرید نفت از ایران گلایه می کنند و مقامات وزارت خارجه این کشور نیز دیگر به نفع ایران، موضع گیری های تندی علیه آمریکا ندارند. این رضایت دوجانبه ، کارآمدی دیپلماسی آمریکایی و ضعف سیاست خارجی دستگاه دیپلماسی ایران در مقوله چین را به تصویر می کشد. اکنون دستاورد سیاست نگاه به شرق ایران چند کشوری هستند که گاهی خبرهایی از کمک آنها به دور زدن تحریم ها از سوی جمهوری اسلامی ایران، مخابره می شود.