ظرفیت‌های تمدن اسلامی برای فناوری

در غزوه خندق پیشنهاد شد گرداگرد شهر یثرب خندق بکنند تا از پیشرفت دشمن جلوگیری شده و سپس با ساختن دژها و سنگرها در اطراف خندق یا پرتاب تیروسنگ از گذر دشمن از خندق جلوگیری شود. پیامبر اسلام(ص) پیشنهاد را پذیرفتند. کندن هر ناحیه به عهده گروهی از مسلمانان واگذار شد و این کار طی شش تا هشت روز به پایان رسید. خندق بایستی به طول تقریبا پنج کیلومتر و عرض هفت تا ده متر و عمق حداقل سه متر کنده می شد.

در عصر فتوحات اسلامی در اروپا، دوره ای که قرطبه برای پایتختی حکومت اسلامی در سرزمین اندلس اسپانیا انتخاب شد یک شهر کوچک بود، اما بزودی پایتخت یک کشور مستقل توسعه یافته گشت. الگو قرار دادن شهر دمشق در ساخت منازل و خیابان ها و بوستان ها توسط عبدالرحمن یکم و تأسیس مسجد جامع قرطبه از اصلی ترین فعالیت های تکنولوژیک مسلمانان در قرن هشتم میلادی بوده است.حاکمان مسلمان اندلس از نخستین روزهای فتح منطقه به اهمیت ناوگان دریایی به عنوان یک جزء مکمل نیروهای جنگی توجه داشتند. تاسیس یک نیروی دریایی اسلامی در اسپانیا نه محال بود و نه مشکل، چون شبه جزیره ایبریه به لحاظ موقعیت طبیعی و مصنوعی خود از نظر تامین مواد اولیه، آهن، چوب، کارگاه و اسکله و کشتی سازی سابقه طولانی داشت.

در دوره عبدالرحمن دوم گروه های مستعربان و بربرها همراه مسلمانان اداره و پشتیبانی از لنگرگاه های کوچک، کارخانجات و کارگاه های کشتی سازی قدیمی و جدید را عهده دار بودند.در متون تاریخ نگاران آمده است: عبدالرحمن دستور داد کارگاه ها و کارخانجات کشتی سازی را با بودجه حکومتی بسازند و مهندسان صنایع دریایی و کارشناسان فنی را از هر جا گرد آوردند تا با حقوق بسیار زیاد و ثابت در آنجا مشغول به کار شوند. مسلمانان برج های دائمی را به منجنیق ها و آتش افکن ها مجهز ساختند. بنادر شرقی اندلس به دلیل وجود لنگرگاه ها و اسکله های متعدد از بخش های استراتژیک حکومت اسلامی در اسپانیا بوده است.

در اسپانیای اسلامی، مطالعات درباره مذاهب اسلامی، فعالیت فیلسوفان با محدودیت های کمتر، حفظ نخبگان علمی، تقویت نظام آموزشی اسلامی، رقابت نکردن امرا با علما، وحدت در قومیت ها، تلاوت قرآن و ارجاع احوالات انسانی به قرآن و صدور تکنولوژی اسلامی در دوره های تاریخی مورد توجه بود. ابن طفیل، ابن باجه و ابن رشد طب اسلامی را توسعه دادند و ادریسی، جغرافیدان سرشناس آن سال ها بود. ساخت شهرها ازجمله مرسیه و الزهراء انجام گرفت و قرطبه شهری با جمعیت 5 / 3 میلیون نفر شد و قرن پس از آن یعنی قرن نهم میلادی به دو برابر جمعیت خود رسید. بناهایی که مسلمانان در اروپا بنا می کردند، مستحکم و باارزش بود. پل ها، معابر و شاخه های نهرها و جدول های آبیاری اراضی در مناطقی از سوئیس و جنوب سرزمین گل (فرانسه کنونی) و قصرهای پرعظمت و باشکوه در اسپانیا بنا شد. پادشاه لیون در سال 960 میلادی به منظور معالجه بیماری صعب العلاج خود نزد پزشکان مسلمان قرطبه در اسپانیا می رفته است.

تکنولوژی مسلمانان فقط در فن معماری و نگار ساختمان ها و مساجد باشکوه نبود، بلکه شامل بسیاری از تکنولوژی ها نظیر گیاه شناسی و پزشکی هم می شد. توماس گلیک می گوید: مسلمانانی که نسبت به فتح اسپانیا اقدام نمودند، فاتح پیشرفت های تکنولوژیک و علمی چین و هند، روم و ایران باستان هم بودند. این تکنولوژی ها شامل صنعت کاغذسازی، تهیه شکر و موکت بافی و صنایع سنگین نظامی بوده است. تکنولوژی تولید کاغذ سمرقندی، استفاده از جداول ستاره شناسی هندی ها و اعداد هندی و همچنین برگردان متون فلسفی و علوم طبیعی از زبان های فارسی و یونانی به زبان عربی در این دوره به اوج رسید. تولید کاغذ و جوهری که روی آن نگاشته می شود، توسعه علم شیمی را به همراه داشت. جنبش ترجمه و برگردان متون زبان های متفاوت مدیون توسعه صنایع کاغذسازی بوده است.

سبک زراعت هندی که در پرورش محصولات موسمی نظیر برنج، نیشکر، پنبه، هندوانه و مرکبات پیشرو بود و کشت کنگر فرنگی و بادمجان سرزمین ایران نیازمند آموختن نوعی تکنولوژی جدید در زراعت بود که تنها تحت نظام آبیاری ویژه رونق می گرفت. البته در آن دوره خشکسالی های پراکنده در حوزه مدیترانه پیشرفت کشاورزی در مناطق شرقی را قوت بخشید. تکنولوژی آبیاری که ظاهرا منشأ ایرانی داشت نظیر چرخ آبیاری پارسی، قنات ها و کانال های آبیاری و تکنولوژی نوریه توسط مسلمانان استفاده شد. نوریه این امکان را پدید آورده بود خانواده ها اقدام به آبیاری مزارع خود کنند. بافندگان و سفالگران ایرانی به آندلس مهاجرت کردند. زندانیان چینی، تکنولوژی کاغذسازی را به بخارا آوردند و صنعتگران از مناطق دیگر به سرزمین های اسلامی مهاجرت کردند. نجوم بطلمیوسی و استفاده از اسطرلاب برای تعیین عرض جغرافیایی برای یافتن جهت قبله در سرزمین اسلامی فراگیر شد. کاپیتان های کشتی مسلمان ترجیح می دادند از ابزارهای ساده تر نظیر بلوک چوبی و رشته نگوله دار به جای اسطرلاب استفاده نمایند تا بتوانند ارتفاعات آسمانی را بسنجند. اسطرلاب برای تعیین وقت نماز استفاده می شد و حتی منجمانی جهت این کار استخدام می شدند. تسطیح کانال های آبیاری با علم المیزان یا علم تعادل به منظور تعیین شیب مناسب مسیر آبیاری صورت می پذیرفت.

مسلمانان با این که امکان داشتند، نسبت به تحریم تکنولوژی برای اروپاییان اقدام نکردند و امر تجارت و انتقال تکنولوژی را با سایر اهالی و همسایگان غیرمسلمان انجام می دادند. هم اکنون ردپای این تکنولوژی در مناطق حاشیه ای خلیج فارس، ایران، سوریه و ترکیه دیده می شود. باید به این مسیر تاریخی توجه داشت.

1 ـ تعامل مستمر و وحدت به همراه انتقال تکنولوژی از سرزمینی به سرزمین دیگر 2ـ تلاش و پشتکار به همراه سرمایه گذاری 3ـ و آینده نگری دائمی، تنها بخشی از ویژگی هایی است که مسلمانان در دستیابی به تکنولوژی اسلامی پیموده اند. این دستاوردها از سرشت ذاتی دین مبین اسلام در توجه توأمان به دنیای حسنه و آخرت حسنه نشأت گرفته است.

پژوهش های گسترده تر در روش های دسترسی به تکنولوژی های جدید، قطعا آینده تکنولوژی اسلامی را در سرزمین اسلامی ایران فراهم و روشن خواهد کرد.

 جام جم