اگر مجموع همه بزرگراه‌ها در شهر تهران ۵۰۰ کیلومتر باشد. کانال‌های زیرپوست و عمق شهر تهران ۵۳۰ کیلومتر هستند. یعنی در زیر شهر تهران ۳۰ کیلومتر بیشتر از روی شهر بزرگراه داریم! باورتان می‌شود شهری به این بزرگی زیر تهران وجود داشته باشد؟ جایی که همه سیلاب‌های تهران را می‌بلعد.
به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری فارس، تابه‌حال این فکر کرده‌اید آب‌های سطحی و سیلاب‌های یک شهر که خانه و خیابان‌هایش روی سطح شیب‌دار قرارگرفته‌اند چطور باید کنترل شود؟ آن‌هم با شیبی تند، شیبی که کارشناسان می‌گویند فاصله ارتفاع بالا و پایین آن شهر نزدیک به یک کیلومتر است! یعنی اگر ماشین شما در شمال شهر خلاص شود همین‌طور بدون توقف تا پایین‌شهر می‌آید. بله درست حدس زدید؛ راجع به شهر تهران صحبت می‌کنیم! شهری که بنا به گفته کارشناسان از شهرک قائم تا شهرری دقیقاً ۹۰۰ متر فاصله ارتفاع دارد؟ حالا چطور باید بارش‌ها، سیلاب‌ها و آب‌های سطحی در این پایتخت شیب‌دار کنترل شود؟ به خاطر همین شیب، موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی شهر تهران است که ۷ «رود دره» یا به قولی رودخانه‌ها ملقب به «۷ خواهران» دامن این شهر را گرفته‌اند و همین‌طور پایین می‌آیند.
برای پاسخ دادن به چگونگی مهار کنترل سیلاب‌های شهری گفت‌وگویی را با مهندس «حبیب پوش پارس» مدیر شرکت «خاکریزآب» زیرمجموعه شهرداری تهران ترتیب دادیم تا از چندوچون مهار و مدیریت سیلاب‌ها در تهران مطلع شویم. مدیر شرکت خاکریزآب از «شهر زیرزمینی» تهران می‌گوید؛ با ما همراه شوید:
**شهر تهران از دیرباز مورد تهدید سیلاب‌ها بوده حالا که این شهر وسعت بیشتری گرفته و مدیریت شهری آن روزبه‌روز گسترده می‌شود این تهدید در پایتخت چطور کنترل‌شده است؟
بله به دلیل شیب شمال به جنوبی که در تهران قرار دارد و رودخانه‌هایی که در تهران جاری‌کننده جریان آب هستند؛ تهران همیشه در معرض سیلاب بوده است. بررسی اسناد تاریخی تهران در ۱۲۰۵ هجری شمسی نشان می‌دهد که حفر خندق در اطراف دارالخلافه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین تدابیر مهار سیلاب تهران آن زمان قاجار بوده است. یعنی از همان موقع یا پیش از آن‌هم به فکر کنترل سیلاب‌های تهران بوده‌اند.
تا اینکه در اوایل دهه ۴۰ سیلی وارد شهر تهران شد و تمام شریان‌های اصلی و معابر سرریز شدند بخش زیادی از شهر زیرآب رفت. در این شرایط مدیران وقت، به فکر افتادند که این مشکل را به‌صورت اساسی حل کنند و از همان موقع مطالعه کنترل سیلاب‌های شهر تهران به‌صورت جدی آغاز شد و ایده ساخت شهر زیرزمینی در تهران کلید می‌خورد.
گوشواره‌های تهران کجاست؟
**پیش‌ازاین در تهران کانال‌های زیرزمینی برای کنترل آب‌های سطحی وجود نداشت؟
چیزی به‌عنوان یک شبکه وجود نداشت که انسجام داشته باشد. برای رسیدن به این هدف دو گوشواره را در تهران می‌سازند به نام گوشواره شرقی تهران و گوشواره غربی تهران که این دو گوشواره، اصلی‌ترین جمع کننده‌های سیلاب تهران بودند. بقیه سیلاب و نهرها و جوی‌های کوچک را وارد این دو گوشواره می‌شدند. گوشواره شرقی که اسمش «کانال شرق یا سرخه‌حصار» است گوشواره غربی به کانال «سیل برگردان غرب یا میانرود» معروف است.
سیلی که تجریش را برد
**چطور و در چه پروسه‌ای شبکه کنترل سیلاب انسجام بیشتری پیدا کرد؟ طوری که حالا از آن به‌عنوان شهر زیرزمینی یاد می‌کنید؟
بازهم سیل، سیل باعث این اتفاق شد. در تاریخ یکشنبه ۴ مرداد سال ۱۳۶۶ شمال تهران با بارندگی بسیار شدیدی روبه‌رو شد؛ طوری که آب از گلاب دره به سمت منطقه تجریش سرازیر شد و تا میدان قدس و بخشی از خیابان شریعتی و بازار قدیمی تجریش و .... پیشروی کرد.
فاجعه به‌قدری عظیم بود که بسیاری از جنازه‌ها با جریان آب تا پایین‌شهر رفته بودند و برخی هم گم شدند. حدود ۳۰۰ نفر در این سیل کشته شدند و چیزی حدود ۷۵۷ میلیارد ریال خسارت مالی وارد شد.
بعدازاین فاجعه، شهرداری تهران وارد عمل می‌شود، سعی می‌کند کنترل اوضاع را به دست بگیرد. مطالعاتی که از دهه ۴۰ آغازشده را پیوست می‌کند و برای کنترل اوضاع با بانک جهانی مکاتبه می‌کند. بانک جهانی تصمیم می‌گیرد برای کنترل سیلاب تهران یک وام کلان تخصیص دهد؛ اما یکی از شرط‌های مهم این بوده که وام به‌حساب شرکتی واریز شود که قانون تجارت آزاد داشته باشد. این مبلغ به‌حساب دستگاه‌های حاکمیتی پرداخت نمی‌شد.
همین اتفاق باعث شد در سال ۱۳۷۱ شرکتی به نام شرکت «خاکریزآب شهرداری تهران» به‌عنوان متولی مدیریت سیلاب و مجری طرح جمع‌آوری آب‌های سطحی شهر تهران تأسیس بشود تا تهران را از بروز چنین فجایعی نجات دهد.
**آیا برای پیشبرد اهداف شرکت خاکریزآب و ساماندهی مدیریت آب‌های سطحی و سیلاب‌ها اسناد بالادستی طراحی‌شده است؟
شرکت خاکریزآب در حال حاضر تحت مجموعه معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران در حال انجام کار است. البته در نظر داشته باشید مشاوره به‌صورت مستقل توسط سازمان مشاور شهرداری تهران انجام می‌شود و شرکت خاکریزآب مجری فعالیت‌های عمرانی و ساخت شبکه‌های کنترل آب‌های سطحی و سیلاب است.
مدت ۳۰ سال است که شرکت خاکریزآب فعالیت می‌کند؛ اما مطالعات درباره شبکه آب‌های سطحی پیش از آن شروع‌شده بود.
سند و نقشه «مطالعاتی شبکه مدیریت آب‌های سطحی» حدود دو دهه پیش حاضر شد. در نظر داشته باشید همان‌طور که طرح جامع شهر تهران باید طبق یک سند بالادستی پیش برود، حوزه ساماندهی آب‌های سطحی نیز باید چنین سندی داشته باشد تا بتوانیم طبق یک نقشه راه حرکت کنیم. باوجود سند بالادستی وقتی مدیر یک مجموعه تغییر می‌کند مدیر جدید نمی‌تواند مسیر پروژه را به سلیقه خویش تغییر دهد و اهداف پروژه که امنیت شهر را بر عهده دارد خدشه‌دار کند.
۴ حوزه آبریز در تهران
**چه تقسیم‌بندی برای حوزه‌های اصلی کنترل آب‌های سطحی و سیلاب در شهر بزرگ تهران انجام‌گرفته است؟
همان‌طور که شهر تهران به ۲۲ منطقه تقسیم می‌شود. حوزه آب‌های سطحی و کنترل سیلاب‌ها نیز در شهر تهران به چهار حوضه آبریز تقسیم می‌شود.
۱- حوضه آبریز شرق ۲-حوضه آبریز مرکز ۳-حوزه آبریز غرب و کن ۴-حوزه آبریز چیتگر
**با توجه به شیبی که شهر تهران دارد آیا مسیر همه این حوزه آبریزها از شمال به جنوب است؟
مسیر سه حوزه آبریز تقریباً از شمال به جنوب است و تنها حوزه آبریز چیتگر به سمت رودخانه کرج هدایت می‌شود.
«حوزه آبریز شرق» از آب‌های بالادست ولنجک ،به سمت شرق تهران می‌آید. وارد منطقه ۱۳ تهران می‌شود از منطقه ۱۳ عبور کرده وارد کانال ابوذر در منطقه ۱۴ می‌شود. بعدازآن وارد اتوبان بسیج شده و خودش را به محله باروت کوبی شهرری می‌رساند و از همان‌جا وارد دشت‌های ورامین می‌شود. یعنی آب‌های سطحی را از ولنجک می‌گیریم، از زیر خانه‌های مردم رد می‌کنیم و در دشت ورامین تخلیه می‌کنیم.
دومین، «حوضه آبریز مرکز» است. این حوزه از بالای منطقه ۶ تهران شروع می‌شود از منطقه ۱۱ عبور می‌کند و بازهم به شهرری می‌رسد. البته در شهرری وارد مخزن تصفیه آب «صالح‌آباد» می‌شود. بعد از تصفیه به سمت پرند و بعدازآن به سمت رودخانه «شور» در شهر قم هدایت می‌شود.
سومین حوضه آبریز «غرب و کن» نامیده می‌شود این حوزه آبریز از دانشگاه علوم تحقیقات اسلامی حرکت می‌کند البته آب‌های دره فرحزاد و درکه را در خودش می‌ریزد. شاخه بزرگ‌تری را تشکیل می‌دهند و به رودخانه کن می‌ریزد و به پایین‌دست تهران می‌رود در مسیر از منطقه ۵ و ۲۲ و از مرز منطقه ۹ و ۲۱ و ۱۸ نیز عبور می‌کند به سمت قم می‌رود. درواقع حوضه آبریز «مرکز» و «غرب و کن» باهم ترکیب‌شده و به سمت قم می‌روند.
**حوزه آبریز چیتگر چطور؟
این حوضه آبریز در منطقه ۲۱ و ۲۲ است از بالای اتوبان خرازی منطقه «محلاتی» و «وردآورد» عبور می‌کند از منطقه ۲۲ و ۲۱ می‌گذرد و به بزرگراه فتح می‌رسد از شهر قدس عبور کرده و به رودخانه کرج می‌ریزد.
یک سطل از این آب برای ما نیست
**مالک این آب‌ها کیست؟ حالا که شهرداری این آب‌ها را کنترل می‌کند می‌تواند از آن‌هم سهمی داشته باشد؟
شهرداری تهران نمی‌تواند حتی یک سطل از این آب‌ها بردارد. وزارت نیرو و حوزه آب منطقه‌ای مالکان آب‌های سطحی است. شهرداری وظیفه حاکمیت شهری را بر عهده دارد و تلاش می‌کند آب را از سر مردم شهر رد کند تا آسیبی به مردم نرسد.
طوری که برای ساخت دریاچه چیتگر قرار شد از رودخانه کن که از بالادست این منطقه عبور می‌کرد آب‌گرفته شود، حالا شهرداری تهران سالانه ۵ میلیون مترمکعب از وزارت نیرو آب خریداری می‌کند.
**آنچه برای مردم شهر قابل‌لمس است همین آب‌های سطحی است که از جوی‌ها و نهرهای خیابان‌ها می‌گذرد و به چشم دیده می‌شود آیا آن‌ها نیز درنهایت به این حوزه آبریزهایی که گفتید ملحق می‌شوند؟
بله. دو شبکه کنترل آب‌های سطحی داریم یکی شبکه فرعی آب‌های سطحی تهران است که طول آن بیش از ۱۰ هزار کیلومتر است و این شبکه فرعی همان جوی‌ها و نهرهایی است که در خیابان‌های و کوچه‌هایمان با آن روبه‌رو هستیم و کاملاً در محیط اطرافمان قراردادند؛اما شبکه اصلی آب‌های سطحی همان شهر زیرزمینی است که ما به آن «شبکه مدیریت سیلاب» می‌گوییم.
شهر زیرزمینی سیلاب‌ها
این شبکه‌های اصلی سیلاب زیرزمینی کجا هستند؟
این شبکه‌ها نیز در سه بخش تقسیم‌بندی می‌شوند. آنچه مردم می‌توانند گذر آب را در آن ببینند کانال‌ها یا شبکه‌های روباز نامیده می‌شود مثل کانال ابوذر در منطقه ۱۴ اغلب این کانال‌ها حدود ۶ تا ۱۵ متر عرض دارند.
دو شبکه دیگر هم وجود دارد به نام کانال‌های «سرپوشیده» و کانال‌های «مدفون» که هیچ‌کدام این کانال‌ها دیده نمی‌شوند.
**همان‌طور که از نامشان پیداست هر دو این کانال‌ها از نگاه مردم پنهان است. فرق بین کانال‌های مدفون و سرپوشیده چیست؟
کانال‌های سرپوشیده در عمق ۶ متری زمین قرار دارند درواقع کانال‌هایی است که سطح آن‌ها پوشیده شده است؛ اما کانال‌های مدفون در عمق بیشتری از زمین قرار دارند؛ متوسط در عمق ۴۰ متری زمین هستند. همین بخش از شبکه است که از آن به‌عنوان شهر زیرزمینی می‌توان یادکرد.
**مجموع طول کانال‌های زیرزمینی چقدر است و طبق طرح مطالعه از پیش انجام‌شده چه میزان باید این شبکه گسترش پیدا کند؟
مجموع کانال‌های روباز، مدفون و سرپوشیده تا امروز ۵۳۰ کیلومتر است. طرح جامع آب‌های سطحی تأکید می‌کند به‌عنوان سند بالادستی در تهران باید ۷۰۰ کیلومتر کانال آبی ساخته شود.
طول بزرگراه‌های زیرزمینی بیشتر از سطح شهر
**باورش سخت است! یعنی در حال حاضر در زیر شهر تهران ۵۳۰ کانال بزرگ فعال هستند که آب‌های سطحی و سیلاب‌ها در آن جریان دارند؟
برای اینکه تصویر ذهنی قوی‌تری را برای مخاطبان بسازیم که چه میزان کانال آبی برای مهار سیلاب در زیر شهر تهران ساخته‌شده است بهتر است طول بزرگراه‌های تهران را با طول کانال‌های روباز و زیرزمینی مقایسه کنیم. در شهر تهران بزرگراه‌هایی مثل شهید همت، شهید خرازی، حکیم، رسالت، شهید باقری، شهید باکری، آزادگان و...مجموع طول همه این بزرگراه‌ها حدود ۵۰۰ کیلومتر است. ولی فکرش را بکنید ما در زیر تهران ۵۳۰ کیلومتر شبکه مدیریت سیلاب ساخته‌ایم. یعنی ۳۰ کیلومتر بیشتر از بزرگراه‌هایی که در شهر تهران آن‌ها را به چشم می‌بینیم. این در حالی است که شرکت مطالعاتی در سند خود اعلام کرده که باید ۷۰۰ کیلومتر کانال در تهران ساخته شود و ما باید ۱۷۰ کیلومتر دیگر بسازیم.
**این‌طور که شما می‌گویید ما صاحب زیرساخت عظیمی هستیم و این دستاورد به این سادگی حاصل نشده است؟
بله دقیقاً همین‌طور است. اگر بخواهیم برای این زیرساخت به قیمت روز البته بدون محاسبه قیمت زمین ارزش‌گذاری کنیم چیزی حدود هر کیلومتر شبکه زیرزمینی ۴۰ میلیارد تومان سرمایه است. که ارزش کل این شبکه زیرزمینی حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود.
**این ارزش گزاری ریالی بود ارزش‌های امنیت انسانی و پروژه‌هایی که طی ۳۰ سال گذشته پیشرفت کرده است چطور ارزیابی می‌شود. شاید بهتر باشد بپرسم بااین‌همه کار امروز چقدر امنیت مردم از خطر سیلاب تأمین‌شده است؟
در حال حاضر که ۵۳۰ کیلومتر کانال مدیریت سیلاب داریم. اگر بخواهیم آن را با سال ۱۳۴۰ مقایسه بکنیم می‌توانیم پیشرفت زیرساخت شهری را این‌طور تخمین بزنیم.
آن روزها دغدغه مدیران شهری حفظ جان مردم بود؛ اما حالا دغدغه مدیران تبدیل‌شده است به رفع آب‌گرفتگی‌های محلی.آن روزها مردم ترس داشتند که سیل وارد خانه‌هایشان شود و مال و جانشان را ببرد. حالا اضطراب مردم این است که با یک بارندگی شدید آب‌گرفتگی‌های سطحی در خیابان‌ها راه بیافتد. مردم نگران به هم خوردن آرامش محیطی در محل تقاطع‌ها و خیابان‌ها هستند.
مشکلات سیلابی نسبت به دهه‌های گذشته بسیار کوچک‌شده‌اند البته رفاه حال شهروندان بیش از این برای ما اهمیت دارد هرچند بخش زیادی از همین آب‌گرفتگی‌های سطحی نیز به دلیل سهل‌انگاری خود مردم است که زباله‌هایشان را در نهرها رها می‌کنند.
منطقه ۲۲ با خطر سیلاب روبه‌رو است
**طبق اسناد، تابه‌حال ۵۳۰ کیلومتر کانال ساخته‌شده است و در حال حاضر ۱۷۰ کیلومتر دیگر باید به کانال‌های مدیریت سیلاب شهر تهران اضافه شود. دقیقاً این کانال‌ها کجای منطقه تهران ساخته می‌شود؟
در غرب تهران. بیشتر حوالی منطقه ۲۲ تهران و پایین‌دست منطقه ۲۱؛ در این مناطق توسعه شهری در حوزه مسکن به‌سرعت افزایش پیداکرده، اما توسعه زیرساخت انجام‌نشده است.
یعنی وقتی مردم کلید آپارتمان‌هایشان را تحویل گرفتند شبکه فاضلاب و آب‌رسانی در شبکه مدیریت سیلاب زیر آپارتمان‌های آن‌ها تعبیه نشده بود.
درواقع حرکت غیر متوازن در ساخت حوزه شهری با مدلی خارج از توسعه پایدار، باعث شده که خطر سیلاب منطقه ۲۲ و حوالی آن را تهدید کند. بنابراین تمرکز شرکت خاکریزآب در پروژه‌های توسعه‌ای و ساخت کانال‌های شبکه مدیریت سیلاب بر روی منطقه ۲۱ و ۲۲ است. پروژه‌های متعددی در این مناطق داریم.
**در حال حاضر چه پروژه‌ای از ساخت ۱۷۰ کیلومتر باقی‌مانده از شبکه‌های کنترل سیلاب را در دست اقدام دارید؟
یکی از بزرگ‌ترین تونل‌های شبکه آب‌رسانی را در دست اقدام داریم بزرگ‌ترین تونل غرب تهران را در اتوبان فتح احداث می‌کنیم. این تونل به قطر ۴.۳ متر و طول ۴۲۰۰ متر در دست احداث است که تاکنون بیش از ۲۸۰۰ متر از تونل را با دستگاه حفار مکانیزه «تی بی ام» احداث کرده‌ایم و تا پایان سال جاری به اتمام می‌رسد. تلاش‌های شبانه‌روزی در این پروژه و دیگر پروژه‌های بزرگراهی در حال انجام است. انشا الله بتوانیم در ماه آینده درمجموع ۷ کیلومتر از شبکه مدیریت سیلاب را به‌صورت یکجا در بزرگراه‌های «آزادگان»، «مخصوص» و «فتح» افتتاح کنیم.
برحسب وظیفه در تلاش هستیم تا سهم شهروندان از بارانی که بر سر این شهر می‌بارد، آرامش و زیبایی باشد.