آینده برنامه هسته‌ای و غنی‌سازی در ایران چه خواهد بود؟

رسیدن به یک توافق بین‌المللی هر چند موقت کار سختی است و اجرایی کردن آن کار سخت بعدی است. حتی اگر غرب به تعهدات کنونی خود پایبند بماند، کار‌شناسان، کار سخت و اصلی را رسیدن به یک توافق جامع و نهایی می‌دانند. برای آماده شدن جهت توافق نهایی، مرور توافق اخیر ژنو و مسائل احتمالی توافق نهایی می‌تواند سودمند باشد.

مذاکرات کار‌شناسی ایران و ۱+۵ در وین در روزهای دوشنبه و سه‌شنبه، هجدهم و نوزدهم آذر ماه به منظور پیدا کردن ساز‌و‌کارهای اجرایی برای اجرای توافقات ژنو برگزار می‌شود.

بنا بر اعلام عراقچی معاون وزیر خارجه، ریاست تیم ایرانی را حمید بعیدی‌نژاد مدیرکل سیاسی وزارت امور خارجه بر عهده خواهد داشت و کارشناسانی در حوزه‌های تحریم، انرژی اتمی و بانک مرکزی نیز در مذاکرات ‌خواهند بود.

ایران هسته ای

به شرط جدیت دو طرف در عمل به تعهدات مورد توافق، ایران و ۵+۱ وارد مرحله اجرایی کردن توافق شش ماهه خود در مذاکرات دو هفته پیش ژنو خواهند شد.

گویا با فروکش کردن موج اول هیجان مثبت و منفی نسبت به توافق ژنو، اکنون زمان مناسبی برای آماده شدن کشور برای مذاکرات نهایی بر سر موضوع هسته‌ای است که با نگاهی واقع‌بینانه باید آن را سخت، نفس‌گیر و پر از چالش دانست.

تابناک در سلسله گزارش‌هایی، موضوعاتی را که در توافق شش ماهه دو طرف مورد اشاره قرار گرفته و حل کامل بیشتر آن‌ها به توافق نهایی موکول شده است، مرور خواهد کرد. این گزارش به دو مسأله آینده برنامه هسته‌ای ایران و موضوع غنی‌سازی می‌پردازد. در مطالب بعد ابعاد دیگر توافق ژنو و پیامد‌ها و نتایج آن و موضوعات مهم در مذاکرات نهایی ‌بررسی ‌خواهد شد.

‌آینده برنامه هسته‌ای ایران

غرب پس از ده سال فشار شدید به ایران و در مقابل مقاومت ایران اکنون، به جایی رسیده ‌که هدف برچیدن برنامه هسته‌ای ایران را غیرواقع‌بینانه و بیرون از دسترس می‌داند. اوباما در سخنان اخیر خود در مؤسسه سابان به این امر اعتراف کرده است. از سوی دیگر، غرب وجود برنامه غنی‌سازی هرچند محدود ایران را پذیرفته و به آن به عنوان بخشی از راه حل نهایی مسأله هسته‌ای ایران اعتراف نموده است.

در بخشی از متن توافق اخیر ایران و ۵+۱ در ژنو‌ گفته شده ‌که راه‌حل جامع، ایران را قادر می‌سازد تا ‌کامل از حقوق خود در بهره‌گیری از انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز بر اساس مواد مرتبط در معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و با رعایت تعهدات خود بر طبق معاهده از آن برخوردار شود.

بنا بر توافق اخیر، این راه حل جامع دربردارنده یک برنامه غنی‌سازی با تعریف مشترک و محدودیت‌های عملی و اقدامات شفاف‌ساز به منظور تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای است. گویا هدف ۵+۱ در مذاکرات بعدی استفاده از همه ابزار‌ها و اهرم‌ها برای هر چه محدود‌تر کردن برنامه هسته‌ای ایران و افزایش نظارت و بازرسی از آن خواهد بود.

غنی‌سازی در ایران

درباره غنی‌سازی چندین موضوع مهم وجود دارد که در قالب‌های زیر قابل خلاصه کردن هستند.

* سطح غنی‌سازی

در بخشی از توافق هسته‌ای ایران و ۵+۱ در ژنو که «برنامه اقدام مشترک» نامیده شده، آمده است: «راه حل جامع متضمن یک برنامه غنی‌سازی با تعریف مشترک و محدودیتهای عملی و اقدامات شفاف‌ساز به منظور تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای است‌».

این بخش نشان می‌دهد که ایران برای دوره زمانی اجرای توافق نهایی و جامع، محدودیت‌هایی بر برنامه غنی‌سازی خود را پذیرفته است. در بخش پایانی توافق ‌ژنو آمده که شکل برنامه غنی‌سازی با موافقت دو طرف‌ و منطبق با نیازهای عملی تعیین خواهد شد. مسأله مهم اکنون چانه‌زنی طرفین بر سر مفهوم نیازهای عملی ایران است.

اکنون غنی‌سازی ۲۰ درصدی در ایران تعلیق شده و غنی‌سازی تا ۵ درصد ادامه دارد. اینکه آیا ایران بعدا غنی‌سازی بیش از ۵ درصد و یا حتی بیش از ۲۰ درصد داشته باشد، موضوعی چالش برانگیز خواهد بود.

پیش از این، مجلس شورای اسلامی تصویب قانونی برای مکلف کردن دولت به تلاش برای تأمین سوخت هسته‌ای برای راکتورهای شناور‌ها و زیردریایی‌ها را در دستور کار داشت. چنین وضعیتی می‌تواند باعث شود که ایران غنی‌سازی حتی تا ۹۵ درصد را نیز در چهارچوب نیازهای عملی خود بداند.

* اماکن غنی‌سازی

ایران در بخشی از توافق ژنو ‌‌داوطلبانه پذیرفته ‌که در شش ماه، فعالیت‌های خود در تأسیسات سوخت هسته‌ای نطنز، فردو و راکتور اراک را بیش از این گسترش نخواهد داد و در جایی دیگر پذیرفته ‌که محل‌های جدید برای غنی‌سازی ساخته نمی‌شود.

هر‌چند تأسیسات اراک به موضوع غنی‌سازی ارتباطی ندارد، وجود این تأسیسات به دلیل تولید پلوتونیوم از سوخت مصرف شده در آن از اهمیت زیادی برخوردار شده است. نگاه آمریکایی به تأسیسات ‌هسته‌ای ایران را می‌توان از بخشی از سخنان اوباما در مؤسسه سابان ‌فهمید: «ما می‌دانیم که آن‌ها به یک مرکز مستحکم زیرزمینی مثل فردو برای برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای و قطعاً به یک رآکتور آب سنگین در اراک برای برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای نیاز ندارند‌».

در این باره باید گفت، تعطیل کردن فردو و اراک از اهداف آمریکایی‌هاست؛ بنابراین، به دلیل ملاحظات امنیتی و فنی، بعید است که ایران در توافق نهایی هیچ کدام از این دو را بپذیرد.

از سوی دیگر، ایده‌ای که گاهی از سوی برخی مقامات ایرانی مطرح می‌شود، بحث تشکیل کنسرسیوم‌ برای غنی‌سازی و تولید سوخت هسته‌ای در چهارچوب ترتیبات منطقه‌ای است.

* ابزار و گستردگی غنی‌سازی

در آغاز لازم است ‌‌خلاصه، ساختار برنامه غنی‌سازی هسته‌ای ایران توضیح داده شود تا تأثیر توافق ژنو بر آن قابل ارزیابی باشد.

از میان فن‌آوری‌های گوناگون غنی‌سازی، غنی‌سازی با سانتریفیوژ در ایران به مرحله استفاده صنعتی رسیده ‌و بنا بر گزارش‌های آژانس، آژانس در برابر درخواستش از ایران در مورد اعلامیه این کشور در تاریخ هفتم فوریه ۲۰۱۰ مبنی بر به دست آوردن فناوری غنی‌سازی لیزری نیز اطلاعاتی دریافت نکرده است.

غنی‌سازی ایران در فردو و نطنز انجام می‌شود. تا زمان توافق، ایران حدود ۳هزار سانتریفیوژ را در فردو نصب کرده بود که تنها یک چهارم آن‌ها غنی‌سازی ۲۰ درصدی انجام می‌داد و به باقی‌ ‌آن گازی برای غنی‌سازی تزریق نشده بود. از این پس، سه چهارم غیرفعال، همچنان غیرفعال ‌می‌مانند و دستگاه‌هایی که تاکنون غنی‌سازی ۲۰ درصدی انجام می‌دادند، به کار غنی‌سازی ۵ درصدی خواهند پرداخت.

تأسیسات نطنز دارای دو سالن A و B است که در صورت تکمیل نهایی، حدود ۵۰هزار سانتریفیوژ در آن نصب خواهد شد. از هشت واحد طراحی شده برای سالن A، یک واحد شامل هجده آبشار از سانتریفیوژهای IR-۲m تشکیل شده ‌که هنوز به آن گازی تزریق نشده است.

سالن A، دارای پنج واحد نصب شده هر یک متشکل از ۱۸ آبشار است که سه آبشار آن با سانتریفیوژهای نوع IR-۱ مشغول غنی‌سازی است؛ بنابراین، تعداد واقعی سانتریفیوژهای فعال ایران در نطنز، کمتر از ده‌هزار دستگاه است. بنا بر توافق ژنو، تنها همین دستگاه‌ها به کار خود ادامه می‌دهند و با نوع پیشرفته‌تر نیز جایگزین نخواهند شد.

در حالی که برخی منابع غربی مدعی هستند غرب به دنبال آن است که در توافق نهایی تعداد سانتریفیوژهایی ایران را به پنج هزار دستگاه محدود کند و اسرائیلی‌ها از ۲هزار دستگاه سخنی می‌گویند، سخنان اخیر اوباما قابل توجه است که مدعی شده ‌«آن‌ها به سانتریفیوژهای پیشرفته‌ای که الان دارند، برای یک برنامه محدود صلح‌آمیز هسته‌ای نیاز ندارند‌».

یادآور می‌شود این اطلاعات تا اندازه‌ای راه‌ رسیدن به توافق نهایی ایران و غرب در حوزه نوع و گستردگی غنی‌سازی را توضیح می‌دهد.

هر چند فناوری‌های دیگر غنی‌سازی در توافق ژنو مورد اشاره مستقیم نگرفته است، راه تحقیق و توسعه در این حوزه باز است.

* ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران

آخرین مسأله قابل توجه در حوزه غنی‌سازی، سطح ذخایر اورانیوم غنی شده ایران است. ایران تاکنون بیش از ۴۱۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد تولید کرده ‌که کمتر از دویست کیلوگرم آن باقی مانده ‌و بخش دیگر برای تولید سوخت به اکسید اورانیوم تبدیل شده است.

ایران غنی‌سازی ۲۰ درصدی را زمانی آغاز کرد که غرب از تأمین سوخت مورد نیاز برای رآکتور تهران خودداری کرد. ذخایر ۲۰ درصدی ایران بعدا به یکی از مهم‌ترین مسائل مذاکرات هسته‌ای تبدیل شد.

بنا بر توافق ژنو، قرار است ایران از حدود دویست کیلوگرم ذخایر خود، نیمی را اکسید ‌و نیم دیگر را به سطح ۵درصد رقیق کند. برخی منتقدان توافق ژنو این امر را معادل از دست دادن یکی از ابزارهای چانه‌زنی ایران می‌دانند.

از زمان شروع غنی‌سازی تا کنون و با توجه به آخرین گزارش آژانس، ایران بیش از ده تن اورانیوم غنی شده تا ۵درصد تولید کرده ‌که با در نظر گرفتن تبدیل بخشی از آن به اورانیوم ۲۰ درصدی و سایر تغییرات، ایران پس از اجرای توافق شش ماهه، نزدیک هشت تن اورانیوم غنی‌شده تا ۵درصد خواهد داشت. اورانیوم غنی شده جدید ایران نیز در این مدت با آماده شدن کارخانه مربوطه به اکسید تبدیل خواهد شد.

آینده این ذخایر از جمله موضوعاتی است که احتمالا در مذاکرات بعدی هدف غرب قرار خواهد گرفت.

 تابناک