برنامه ایران برای ساخت «ماهگرد» و «منظومه ماهواره‌ای»

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری مهر ؛ معصومه بخشی پور: ۱۴ بهمن ماه روز ملی فناوری فضایی است چرا که ایران موفق به پرتاب نخستین ماهواره با نام «امید» به فضا شده است. همزمانی این روز با دهه فجر و پیروزی انقلاب اسلامی، بار دیگر یادآور تلاش بیش از ۴۰ ساله دانشمندان ایرانی برای دستیابی به فناوری‌های فضایی و قرار گرفتن در میان قدرت‌های پیشتاز فضایی دنیا است.

در این ۴ دهه، کشورمان در زمینه پرتاب ماهواره و پرتابگر، توسعه زیرساخت‌های فضایی، ناوبری، علوم اکتشافات، سنجش از دور و ارتباطات ماهواره‌ای، پروژه‌های متعددی را اجرا کرده است. با این دستاوردها، ایران نهمین کشور جهان است که صاحب چرخه کامل فناوری فضایی شده و به دانش پایگاه پرتاب، پرتابگر، ماهواره، ایستگاه دریافت و کنترل ماهواره و ایستگاه داده‌های ماهواره‌ای دست یافته است.

مرتضی براری، رئیس سازمان فضایی ایران و معاون وزیر ارتباطات ، با اشاره به گام‌هایی که دانشمندان کشورمان برای تحقق این اقتدار علمی برداشته‌اند، از برنامه‌ریزی برای تثبیت ماهواره ایرانی در مدار لئو، طراحی و ساخت منظومه ماهواره‌ای و نیز حرکت به سمت فرستادن «ماهگرد» به سیاره ماه خبر می‌دهد.

مشروح این گفتگو که به مناسبت روز ملی فناوری فضایی انجام شده است، به شرح زیر است:

مطابق با نقشه راه فناوری فضایی کشور ما ۴ گام را در برنامه فضایی دنبال می‌کنیم؛ گام نخست مربوط به دستیابی کشور به مدار ۲۵۰ کیلومتر زمین است که در این گام ۴ ماهواره امید، نوید، فجر و رصد در این مدار قرار گرفتند. گام دوم این است که بتوانیم ماهواره‌ها را در مدار ۵۰۰ کیلومتری از سطح زمین قرار دهیم. برای تحقق این هدف پرتابگر سیمرغ و ماهواره‌های پارس، ظفر و طلوع طراحی و ساخته شده‌اند؛ در گام سوم باید بتوانیم ماهواره خود را در مدار هزار کیلومتر از سطح زمین قرار دهیم که برای این فاز، ماهواره بر سفیر، ماهواره ایرانی را در مدار قرار می‌دهد. به این ترتیب عملاً دستیابی به مدار لئو تکمیل و تثبیت می‌شود.

در نهایت در گام چهارم، هدف این است که به مدار ژئو که ۳۶ هزار کیلومتری سطح زمین است، دست پیدا کنیم.

ما هم اکنون در مراحل نهایی گام دوم هستیم اما اقدامات و زیرساخت‌های لازم برای گام سوم و چهارم نیز آغاز شده است. برای مثال راه اندازی پایگاه پرتاب چابهار، طراحی و ساخت ماهواره بر سریر و سروش در بخش پژوهش و فناوری مطابق با نقشه راه آغاز شده است.

 متخصصان و دانشگاهیان این عرصه در توسعه برنامه فضایی در بخش‌های مختلف ماهواره، ماهواره بر، پایگاه پرتاب و ایستگاه زمینی نقش بسیار ممتازی داشته است. هم اکنون نیز توسعه فناوری و پیدا کردن گلوگاه فناوری برای تحقق گام‌های سوم و چهارم نقشه راه توسط دانشگاه‌ها پیگیری می‌شود.

در این فرآیند برنامه این است که توسعه فناوری در دانشگاه انجام شود اما بخش خصوصی پروژه‌ها را دنبال کند و به نوعی ساخت ماهواره از این پس توسط بخش خصوصی انجام شود. به همین دلیل دیگر برای ساخت ماهواره با دانشگاه قرارداد نمی‌بندیم. بلکه قرارداد ساخت ماهواره با سرمایه گذاری بخش خصوصی با این شرط که تمام تست‌های آن فضایی باشد و ماهواره را در مدار تحویل بگیریم، منعقد می‌کنیم. براین اساس ماهواره و پرتابگر بیمه خواهند بود و زمانی که در مدار قرار گیرد و سرویس دهی خود را آغاز کند، پرداخت‌ها انجام خواهد شد.

به این ترتیب ساخت ماهواره‌های «پارس ۲» و «ناهید ۳» مطابق این فرآیند و با همکاری بخش خصوصی و شرکت‌های دانش بنیان و استفاده از ظرفیت دانشگاهی پیگیری و محقق خواهد شد.

یکی از اولویت‌های برنامه ۱۰ ساله دوم فضایی، تثبیت فناوری فضایی در مدار ۵۰۰ کیلومتر زمین و بالاتر است که بتوان خدمات به جامعه داد. در این راستا ساخت پرتابگرهای «سیمرغ» و «ذوالجناح» و نیز ماهواره‌های «ظفر»، «پارس»، «ناهید یک» و «ناهید دو» با این هدف صورت گرفته است.

برای تثبیت دستاوردهای فضایی در مدار لئو پیش بینی می‌شود که تا پایان دولت، ۶ پرتاب مداری (در مدار ۵۰۰ کیلومتری) و ۲ پرتاب زیرمداری را امتحان کنیم.

تلاش این است که در مدار لئو قابلیت‌ها را توسعه داده و تا ۶ ماه آینده، موقعیت خود را در آن تثبیت کنیم. به طور کلی مهمترین اولویت ما تثبیت دستیابی به ماهواره ایرانی در مدار لئو است. چرا که امروزه بیشترین کاربردها در این مدار صورت می‌گیرد.

برای مثال هم اکنون ماهواره‌های مخابراتی که در دنیا تحت پروژه‌هایی مانند استارلینک، وان وب، تله ست و امثالهم برای اینترنت ماهواره‌ای آغاز شده در مدار لئو قرار می‌گیرند و از این حیث ما نیز تلاش می‌کنیم که ماهواره خودمان را در این مدار قرار دهیم.

توسعه فناوری فضایی در مدار لئوی زمین بستری را فراهم می‌کند که ماهواره‌ها بتوانند سرویس‌های مخابراتی و اینترنتی را در مقایسه با ارتباطات سیار و زمینی ارائه دهند. تاکنون توسط این شرکت‌ها سرعت ۱۵۰ مگابیت بر ثانیه و با تأخیر دریافت ۲۰ میلی ثانیه از سوی منظومه‌های ماهواره‌ای به ثبت رسیده است و به نوعی کیفیت اینترنت ماهواره‌ای قابل رقابت با ارتباطات سیار در دنیا شده است.

شرکت‌های مختلفی در تلاش هستند که بتوانند اینترنت ماهواره‌ای ارائه کنند و یکی از گلوگاه‌ها در این بحث، قراردادن ماهواره‌ها در مدار است. برای مثال استارلینک برنامه‌ریزی کرده که ۴۲ هزار ماهواره را طی ۲ فاز در مدار قرار دهد.

از این رو ما نیز تلاشمان این است که مدار لئو را تثبیت کرده و با همکاری بخش خصوصی، منظومه ماهواره‌ای خودمان را در مدار قرار داده و توسعه دهیم.

ما برای منظومه ماهواره‌ای یک برنامه ۱۰ ساله داریم که ساخت این منظومه با سرمایه گذاری بخش خصوصی در حوزه پهن باند و باند باریک (broadband و narrowband) و ناوبری و کمک ناوبری اجرایی شود. برای این پروژه یک کنسرسیوم در کشور شکل گرفته است و یک تیم فنی در حال کار روی این پروژه است که امیدواریم پس از تثبیت ماهواره در مدار لئو، تست‌های منظومه ماهواره‌ای انجام و تعدادی ماهواره در مدار قرار گیرد.

البته ما تصمیم به رقابت با شرکت‌های دیگر را نداریم و قصدمان این است که شبکه منطقه‌ای خودمان را با قابلیت‌های خاص پوشش دهیم. در این پروژه برنامه ما ارائه خدمات b۲c (مصرفی کاربران) نبوده و بیشتر قصد ارائه خدمات پشتیبان به اپراتورها مدنظر است. اما ممکن است در آینده به سمت توسعه ارائه خدمات کاربران نیز برویم.

مطابق نقشه راه فناوری فضایی کشور، فرآیند ساخت ماهواره برای دستیابی به مدار ۳۶ هزار کیلومتری زمین در حوزه ماهواره‌های مخابراتی از ساخت ماهواره «ناهید یک» آغاز شده و تا «ناهید ۵» و «ماهواره ایران ست» که ماهواره عملیاتی است، دنبال می‌شود. ماهواره مخابراتی «ناهید ۲» و «بلوک انتقال مداری سامان» که در پژوهشگاه فضایی ایران ساخته شده تا انتهای سال تحویل سازمان فضایی ایران می‌شود و تست پرتابگر آغاز خواهد شد. همزمان نیز قرارداد ساخت ماهواره «ناهید ۳» و «بلوک انتقال مداری ۲» با این پژوهشگاه در حال انعقاد است که این ماهواره با ماهواره بر «سریر» برای پرتاب ماهواره به بالای ۱۰ هزار کیلومتر طراحی شده و در دستور کار قرار گرفته است.

ماهواره «ناهید ۲» یک ماهواره مخابراتی در مسیر دستیابی به ماهواره‌ها در مدار ژئو است. ما در تلاش هستیم بخشی از زیرسامانه‌های ماهواره‌های مخابراتی مانند فرستنده و گیرنده اطلاعات که باعث ارتباط مکالمه می‌شود را روی این ماهواره تست کنیم. در این ماهواره قصد این است که تست ارتباطات در باند مایکروویو انجام شود.

این ماهواره دارای یک پیشرانش است که قابلیت جابجایی ماهواره در آن وجود دارد و اولین ماهواره مخابراتی خواهد بود که این تکنولوژی در آن وجود دارد.

ماهواره «ناهید ۲» حدود ۱۲۵ کیلو وزن دارد و جزو میکروماهواره‌ها محسوب می‌شود که با عمر بیش از ۲ سال در مدار بالای ۵۰۰ کیلومتر قرار می‌گیرد.

در «ناهید ۳» برنامه‌ریزی برای دستیابی به مدار بالای ۱۰ هزار کیلومتر تر خواهد بود و کل زیرسیستم‌های بالای ۱۰ هزار کیلومتر تست می‌شوند. در «ناهید ۴» مدار بالای ۲۰ هزار کیلومتر مدنظر است و ما کم کم خود را برای دستیابی به مدار ۳۶ هزار کیلومتر زمین با ماهواره مخابراتی «ناهید ۵» آماده می‌کنیم. به طور کل مطابق با یک نقشه راه این مسیر را توسعه می‌دهیم.

از سوی دیگر با توجه به اینکه جایگاه ایران در موقعیت ۴۳.۵ درجه نقطه مداری مهرماه امسال پایان می‌یافت، خوشبختانه با دفاعیه حقوقی که در اتحادیه جهانی مخابرات (ITU ) انجام گرفت و مستنداتی که ارائه شد توانستیم این نقطه مداری را برای ۳ سال آینده تثبیت کنیم. به همین دلیل مهمترین تلاش ما این است که یک ماهواره در این نقطه مداری قرار گیرد.

هزینه‌های پروژه‌های فضایی و ریسک آن بسیار بالا بوده و در تمام دنیا نیز از ظرفیت‌های بخش خصوصی استفاده می‌کنند. به این معنی که دولت‌ها نقش تسهیل گری و بسترسازی لازم را برای ورود و سرمایه گذاری بخش خصوصی به این پروژه‌ها انجام می‌دهند. هم اکنون نیز آمارها نشان می‌دهد که ۷۶ درصد بخش فضایی در دنیا در اختیار بخش خصوصی و پروژه‌هایی مانند اسپیس ایکس و وان وب را بخش خصوصی عملیاتی کرده‌اند. باید گفت که امروز دیگر فضا به یک حوزه اقتصادی تبدیل شده و اولویت ما نیز این است که بخش خصوصی توانمند در این حوزه وارد شود.

از این جهت هم اکنون موافقت اصولی برای فعالیت اپراتور ماهواره مخابراتی که دستیابی به مدار ژئو را محقق می‌کند توسط سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی صادر شده است و بخش خصوصی در حال سرمایه گذاری در عرصه ماهواره‌های مخابراتی است تا چند سال آینده شاهد ارائه خدمات در این حوزه باشیم.

در حوزه ماهواره‌های سنجشی نیز بخش خصوصی برای خرید ماهواره سنجشی با دقت بالا (های رزولوشن) ورود پیدا کرده و به زودی قرارداد آن نیز نهایی خواهد شد.

ما به جد پروژه‌های مدنظر را دنبال می‌کنیم. برای مثال متخصصان پژوهشگاه فضایی بیش از ۳۰۰ ساعت در ماه کار می‌کنند. پروژه‌های متعددی در دست آغاز و به سرعت در حال انجام است. محموله قرارگیری ماهواره در مدار ژئو در حال آماده سازی است. در کنار آن ورژن دوم «ماهواره پارس» را با نام «پارس پلاس» آغاز کرده‌ایم؛ چندین ماهواره کیوب ست و «بلوک انتقال مداری ۲» برای دستیابی به مدار ۱۰ هزار کیلومتر در دست طراحی و ساخت است و فعالیت‌ها ادامه دارد. توسعه فناوری در حال انجام است و فقط نباید پرتاب ماهواره به منزله انجام پروژه در نظر گرفته است.

هم اکنون ماهواره «پارس یک» و «طلوع» و «ناهید یک» آماده پرتاب است.

پرتاب ماهواره نباید تنها شاخص ارزیابی فعالیت‌ها باشد. ما هم اکنون پروژه‌های متعددی را برای تثبیت فناوری و تحقق مسیر نقشه راه انجام داده و در دست انجام داریم. برای مثال تست ساخت ماهواره‌بری که بالای ۱۰۰ تن است برای پرتاب ماهواره به مدار ۳۶ هزار کیلومتری را در دستور کار داریم و این تست اوایل سال آینده انجام می‌شوداین پروژه بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان هزینه دارد. به این ترتیب کشور بعد از ۴۰ سال دارای اولین ماهواره مخابراتی ایرانی می‌شود که در مدار ۳۶ هزار کیلومتری قرار می‌گیرد. البته این پروژه حدود ۳ سال زمان می‌برد. در کنار آن پروژه‌های دیگر سنجشی و مخابراتی را در دستور کار داریم و اپراتور منظومه ماهواره‌ای آغاز به کار کرده است. منظومه ماهواره‌ای بالای یک میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد.

ما ساخت ماهواره صنعتی رادار را در کشور توسط یک کنسرسیوم قدرتمند آغاز کرده‌ایم و قرارداد آن در حال نهایی شدن است. تمامی برنامه‌های فضایی کشور صلح‌طلبانه بوده و با سرعت در حال پیش روی است.

قرارداد «پیام ۲» بسته شده و تیم طراحی و ساخت آن شکل گرفته و در حال انجام فعالیت مطابق زمان بندی است. در همین ایام فاز اول طراحی این ماهواره را تحویل خواهیم گرفت. این ماهواره یک پروژه بسیار استراتژیک و با دقت تصویربرداری یک متر است که به دلیل دارا بودن تکنولوژی‌های تک، در این عرصه با گلوگاه فناوری مواجه هستیم و ساخت ماژول‌های این فناوری نیز در کشور در حال انجام است. چرا که کشورهای دیگر این تکنولوژی را در اختیار ما قرار نمی‌دهند

همانطور که محموله دوربین ماهواره «پارس» نیز در داخل کشور ساخته شده است. در این ماهواره دوربین با قابلیت تصویربرداری ۵ متر سیاه و سفید طراحی شده است که در فاز بعدی نیز دوربین ۵ متر رنگی روی این پروژه تست می‌شود. اینگونه ماژول‌ها توسط محققان در حال تست است و در ساخت ماهواره‌ها استفاده خواهد شد.

ساخت کپسول فضایی در پژوهشگاه هوافضا دنبال می‌شود و تلاش می‌کنیم اوایل سال آینده تحویل‌گیری آن انجام شود. در این پروژه کل محموله زیستی را تحویل خواهیم گرفت و به زودی نیز قرارداد پرتابگر آن امضا می‌شود. این کپسول قرار است که یک ربات را برای تزریق به مدار ۱۳۰ کیلومتر زمین حمل کند. در این ربات تمام سنسورها وجود خواهد داشت تا بتوان تست فشاری که در این فضا متحمل می‌شود را ارزیابی و شناسایی کنیم.

ما علاقه مند به مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی در حوزه فضا با کشورهای مختلف هستیم و هم اکنون تنها ظرفیت موجود مربوط به کشور روسیه است. اما از آنجایی که در ایستگاه فضایی چندین کشور از جمله آمریکا نیز مشارکت دارند، نیازمند مهیا شدن شرایط هستیم. گفته می‌شود که در آینده نزدیک روسیه مستقل از آمریکا در ایستگاه فضایی حضور خواهد داشت و آمریکا قرار است که از این معاهده بیرون بیاید؛ در این صورت ما می‌توانیم در این فرآیند مشارکت داشته باشیم.

ما هم اکنون آمادگی خود را اعلام و طرح مساله کرده‌ایم. البته به ما پیشنهاد شده که در یک فضاپیما یک ایرانی را برای گردش به دور کره زمین اعزام کنیم اما این فضاپیما به ایستگاه فضایی نمی‌رود. ما با این پیشنهاد موافقت نکردیم. چرا که ما قصدمان گردشگری فضایی نیست و تحقیقات فضایی مدنظرمان است. یعنی محقق ایرانی در ایستگاه بین‌المللی فضایی برود.

هم اکنون در ایستگاه فضایی بین‌المللی کشاورزی آزمایش می‌شود و تست‌های قلب انجام می‌دهند. ما هم تمایل داریم که در پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی مشارکت داشته باشیم و منتظر فراهم شدن شرایط هستیم.

پروژه‌ای با عنوان «ماه‌گرد» توسط بخش خصوصی قرار است انجام شود و توافقات اولیه را انجام داده‌ایم. این پروژه مربوط به اکتشافات فضایی است. به این ترتیب که ماهواره‌ای با یک پرتابگر به مدار ماه می‌رود. هم اکنون یک تیم ۱۸ نفره از یکی از دانشگاه‌های کشور، طراحی مدار مسیر را آغاز کرده‌اند. «ماهگرد» اتفاق مهمی خواهد بود. هم اکنون امارات این پروژه را آغاز کرده و اطلاع رسانی وسیعی نیز در این حوزه دارد. محققان کشور ما نیز برنامه‌های خود را آغاز کرده‌اند. برنامه داریم که تا دو سال آینده اولین «ماهگرد» را به ماه (۳۸۰ هزار کیلومتر فاصله از زمین) ارسال کنیم که این یک افتخار و اقتدار برای کشور در حوزه اکتشافات فضایی محسوب می‌شود.

هم اکنون چند کشور ماهواره ناوبری جهانی دارند. مانند آمریکا که GPS را دارد. چین «بایدو» و روسیه «گلوناس» و اروپا «گالیله» را به عنوان سامانه موقعیت‌یاب جهانی معرفی کرده‌اند و هند و ژاپن نیز سرویس‌های منطقه‌ای دارند.

این ماهواره‌ها در مدار ۳۶ هزار کیلومتر و مدارات بالای ۲۰ هزار کیلومتر قرار می‌گیرند و سرویس ناوبری می‌دهند. ما هم اکنون به این مدارات دستیابی نداریم. اما در برنامه منظومه ماهواره‌ای این موضوع را دیده‌ایم که بتوانیم در منظومه ماهواره‌ای در مدار لئو، سرویس‌های ناوبری بدهیم که از کمک ناوبری شروع خواهیم کرد. به تازگی نیز بریتانیا با شرکت وان وب پروژه‌ای را به این شکل آغاز کرده است.

اما آنچه که در مورد GPS بومی گفته شده بود، به معنای دستگاه‌های دریافت است نه خود ماهواره؛ باید توجه داشت که ماهواره و دستگاه دریافت اطلاعات دو موضوع جدا است. دستگاه GPS یکی از دستگاه‌هایی است که روی ماهواره قرار می‌دهند تا موقعیت‌یابی کند. ما نیز برای مثال در ماهواره «ناهید ۲» دستگاه موقعیت‌یابی تعبیه کرده‌ایم که خودمان بتوانیم بدون GPS، ناوبری را انجام دهیم. این دستگاه شرایط مکان و زمان را تحلیل کرده و مستقل از GPS کار می‌کند.