اشاره: در شرایط کنونی که کشور درگیر اپیدمی ناشی از ویروس کروناست جامعه آشنایی بیشتری با مساله تهدیدات زیستی پیدا کرده است. هرچند در خصوص شیوع اپیدمی کروناویروس پای آمریکا نیز به میدان کشیده شده است اما این فرضیه که آمریکا پشت شیوع این ویروس است نه تایید و نه تکذیب شده است. در ادامه گزارشی درخصوص مساله سلاح های بیولوژیک را مرور می کنید که آشنایی کلی با سابقه، کاربرد و خطرناکی آنها و همچنین اهمیت مساله دفاع را تبیین می کند. پرواضح است که این گزارش الزاما مواضع سازمان پدافند غیرعامل کشور نیست و صرفا جهت افزایش آگاهی های عمومی منتشر می شود.
تهدیدات زیستی چقدر جدی است؟!
پیشرفت های پرسرعت علوم زیستی علیرغم استفادهها و مزایای کم سابقه آن چالشی را دامن زده که تحت عنوان امنیت زیستی مورد توجه دولت هاست. همگرایی بیوتکنولوژی با سایر فناوری های نوظهور از جمله هوش مصنوعی روباتیک و دیگر تکنولوژیها امکان سوء استفاده را بیش از پیش کرده است. شاید ترسناکترین شبه موجود بر سر بشر امروز نه تهدید هسته ای و شیمیایی بلکه پراکندن یک عامل بیولوژیک مانند باکتری، ویروس یا سم است که می تواند جمعیت غیرنظامی را تار و مار کند.
جنگ میکروب ها چیست؟!
سلاحهای بیولوژیک که از آنها با عنوان جنگ میکروب ها یاد می شود عبارتی ترسناک است که شناخت چندانی از اوضاع آنها وجود ندارد. تخریب بالقوه ای که یک حمله بیولوژیکی می تواند داشته باشد و خسارتهای فاجعه باری که می تواند به بار بیاورد در حال حاضر کمتر قابل تشخیص و کنترل است.
سابقه تاریخی استفاده از سلاح های بیولوژیک
سابقه استفاده از سلاحهای بیولوژیک به سده های پیش از میلاد برمیگردد. کمانداران سکایی در 400 سال قبل از میلاد پیکان تیرهای خود را در جنگها به زهر آلوده می کردند. ادبیات یونانی و رومی نمونه های متعددی از استفاده از سلاحهای زیستی را دارد.
آلوده کردن آب چاه ها با استفاده از اجساد حیوانات مرده بسیار مرسوم بوده است. در نبرد یوریمدون در 190 پیش از میلاد هانیبال ظرفهای سفالی پر از مارهای سمی را به داخل کشتی های دشمن شلیک می کرد و از این طریق پیروزی دریایی را در نبرد با اومنس دوم به دست آورد. در طول نبرد تورتونا در قرن دوازدهم میلادی بارباروسا از اجساد سربازان کشته شده و بدن مسموم آنها برای آلوده کردن منابع آب استفاده می کردند. تاتارها نیز از اجساد آلوده به طاعون برای از بین بردن مردم شهرها استفاده کردند.
سلاح های بیولوژیک در جنگ های جهانی
در قرن گذشته و در جریان جنگهای جهانی کشورهای درگیر بارها و بارها از سلاحهای بیولوژیک استفاده کردند. متفقین امکاناتی برای تولید انبوه ویروسهایی مانند تب مالت و سموم بوتولیسم ایجاد کردند. ارتش ژاپنیها بمبهای سرامیکی پر از کک های حامل طاعون را در نینگبو چین پرتاب کردند. همچنین ژاپن بیش از 10هزار چاه آب روستایی را به ویروس وبا در چین آلوده کرد که دستکم 30هزار کشته بر جای گذاشت. اما امروز زمانیکه از تسلیحات بیولوژیک به شکل مدرن نام می بریم قضیه با پیچیدگی های خاصی همراه شده است که ناشی از ظرفیت عظیم بیوتکنولوژی و پیشرفتهای خیره کننده آن است. صحبت از ویرایشهای ژنی و مهندسی ژنتیک در میان است. اکنون بیش از 100 کشور در دنیا توانایی حمله بیولوژیک را دارند آنچه که تشخیص این امر را مشکل می کند و بر نگرانیها می افزاید ماهیت دوگانه این مواد است به نحوی که نمی توان به راحتی بین استفاده های علمی و سوء استفاده های نظامی تفاوت قائل شد. بنابراین بسیاری از کشورها برنامه تسلیحات زیستی خود را در زیر پوشش تحقیقات علمی و آزمایشگاهی پنهان می کنند کما اینکه بسیاری از محققان برنامه های تحقیقاتی آژانس پروژه های تحقیقاتی پیشرفته آمریکا (DARPA) در خصوص تقویت کشاورزی را کاملا هدفمند و در راستای تولید سلاحهای بیولوژیک می دانند.
هفت ویژگی کلیدی سلاح های زیستی
سلاحهای زیستی هفت ویژگی دارند که آنها را به صورت یک سلاح ایدهآل برای دولتهای سرکش و گروههای تروریستی در می آورد، سهولت تهیه و هزینه کم، سهولت انتشار به عنوان ذرات معلق در هوا، در معرض خطر قرار دادن تعداد زیاد افراد از طریق استنشاق، تاثیرگذاری تدریجی و با تاخیر، قدرت ویرانی بالا و نهایتا توانایی آنها در نابود کردن روحیه و ایجاد فاجعه روانی است.
امروز اگرچه بیش از 1200 عامل بیولوژیک وجود دارد اما تعداد معدودی از آنها می توانند به عنوان سلاح مرگبار به کار گرفته شوند. در مورد آثار مخرب و قدرت سلاحهای بیولوژیک بسیار گفته شده است. طبق اظهار نظر متخصصان یک گرم سم می تواند 10 میلیون نفر را بکشد. یک نوع خالص از سم بوتولینوم تقریبا 3 میلیون برابر قویتر از عامل عصبی شمیایی سارین است. به عنوان مثال یک موشک اسکاد پر از سم بوتولینوم می تواند مساحت 3700 کیلومتر مربع را تحت تاثیر قرار دهد اما ناگفته نماند که حمل این سموم توسط موشک کار آسانی نیست. چرا که در حرارت و دمای بالای موشک عوامل بیولوژیک از بین می روند. بنابراین نیاز به سیستم خنک کننده در درون موشک دارند.
در مورد هزینه نیز این سلاح ها بسیار ارزان هستند. هزینه کشتار غیرنظامیان با سلاح معمولی 2 هزار دلار در هر کیلومتر مربع است، با سلاح هسته ای 800 دلارريال با سلاح شیمیایی 600 دلار اما با سلاح بیولوژیک این هزینه تنها یک دلار است. بر همین اساس و به دلیل همین ارزانی سلاح های بیولوژیک به عنوان بمب اتمی فقرا شناخته می شوند.
ویلیام کوهن وزیر دفاع سابق ایالات متحده در این زمینه عنوان کرده که یک جمله تروریستی با صد کیلوگرم عامل سیاه زخم می تواند پیامدهایی شش برابر مرگبارتر از یک بمب هسته ای یک مگاتنی داشته باشد. نگرانی که امروزه در مورد سلاحهای زیستی وجود دارد ترس از در اختیار داشتن یا نداشتن این سلاح در کشورها نیست بلکه نگرانی در درجه اول مربوط به میزان توانایی دولتها در دستیابی به آن است.
رد پای آمریکاییها در توسعه سلاح های زیستی
در واقع هر کشوری که در زمینه تحقیقات دارویی و صنایع پزشکی پیشرفته باشد به سادگی توان تولید این سلاح ها را دارد. گزارشی که سایت medical press در باره فعالیت آمریکا در زمینه سلاحهای بیولوژیک در جولای 2019 باعنوان "آیا کنه های آلوده به عنوان یک سلاح بیولوژیک علیه عموم مردم ایالات متحده قرار گرفتند؟"منتشر کرده حاوی حقایق جالبی است.
بر مبنای این گزارش مجلس نمایندگان از پنتاگون خواسته است در خصوص استفاده از کنه های آلوده علیه مردم این کشور بین سالهای 1950 تا 1975 شفاف سازی کند این گزارش به سابقه ایالات متحده در زمینه استفاده از این سلاحها می پردازد. طبق این گزارش در سال 1949 دانشمندان باکتریهای بیخطر را در سیستمهای تهویه هوا پنتاگون امتحان کردند. یک سال بعد نیروی دریای ایالات متحده عملیات اسپری دریایی را در سواحل سان فرانسیسکو انجام داد که قرار بود بی ضرر باشد اما یازده نفر در بیمارستان بستری شدند و یک نفر در اثر آن باکتری فوت شد در سال 1951 آزمایشاتی در مرکز نیروی دریایی نورفولک در ویرجینیا انجام شد که طی آن اسپورهای قارچی پراکنده شدند تا تاثیر آن بر روی کارگران آنجا که عمدتا آفریقایی بودند را ببینند.
در سال 1997 شورای تحقیقات ملی فاش کرد که ایالات متحده همچنین از مواد شیمیایی برای آزمایش پتانسیل سلاحهای بیولوژیک در دهه 50 استفاده کرده است. سولفید کادمیوم روی با هواپیما بر روی تعدادی از شهرها از جمله سنت لوئیز در ایالت میسوری و مینیاپولیس در مینه سوتا پاشیده شد.
بنابر شواهد انتخاب این شهرها بخاطر شباهت آنها از نظر عوارض زمین و آب و هوا و جمعیت با اتحاد جماهیر شوروری و شهر مسکو بوده است. ارتش آمریکا همچنین سابقه استفاده از حشرات آلوده به عنوان سلاح را دارد. آنها در سال 1954 عملیات big ltch را با استفاده از کک های آلوده انجام دادند. آنها همچنین در سال 1962 زمانی که رابرت مک نامارا وزیر دفاع بود پروژه 112 را تصویب کردند و در سال 1966 در مترو نیویورک لامپ های کم نوری را با باکتریها پرکرده و سپس آنها را در مسیر باز کردند که توسط هزاران غیرنظامی تنفس شدکه در سال 2008 دولت آمریکا اذعان کرد که به لطف پروژه 112 ده هزار غیرنظامی احتمالا در معرض عوامل بیولوژیک قرار داشته باشند بسیاری از کسانی که تحت تاثیر آن عوامل قرار گرفتهاند هم اکنون از بیماری های طولانی مدت رنج می برند. این گزارش در نهایت به این واقعیت اعتراف می کند که چنین رفتارهایی از ایالات متحده عجیب و غریب نیست. در نهایت باید یادآور شد که کشوری که علیه مردم خود دست به آزمایش سلاحهای بیولوژیک می زند هیچگاه صلاحیت قضاوت در مورد دیگر کشورها و برنامه های بیولوژیکی آنها ندارد. اظهار نگرانی ایالات متحده از اشاعه تسلیحات بیولوژیکی برای انحراف افکار و سرپوشی بر فعالیتهای آنهاست.
ناکارآمدی قوانین بین المللی در منع استفاده از تسلیحات زیستی
در راستای اعمال محدودیت بر برنامه های حملات بیولوژیک اقدمات متعددی انجام گرفته است. پروتکل ژنو در سال 1925 اولین پروتکل در زمینه ممنوعیت استفاده از این سلاحها بود که به امضای 108 کشور رسید. کنوانسیون منع توسعه سلاحهای زیستی در سال 1972 هر گونه تولید، توسعه و انبارکردن سلاحهای زیستی را ممنوع می کند و پس از آن نیز معاهدات بینالمللی متعددی در این زمینه تصویب شده و به امضا رسیده است اما معاهده و قرارداد یک چیز است و توانایی بشر برای دور زدن معاهدات و نادیده گرفتن آنها چیز دیگر.
مسئله نگران کننده این است که بسیاری از معاهدات بین المللی در این زمینه از ضمانت اجرا و مکانیسم نظارتی دقیق برخوردار نمی باشند. بویژه اینکه این سلاحها عمدتا در اختیار کشورهایی همچون آمریکا قرار دارند که اصولاً قراردادها را تا جایی رعایت میکنند که به نفع آنها باشد و بداخلاقی و زیرپا گذاشتن چارچوبهای انسانی در آنها مسبوق به سابقه است.
الزامات دفاع زیستی درباره بیوتروریسم
با این وصف و با اذعان به حقایق گفته شده موضوع مهم دیگر در این رابطه دفاع بیولوژیک است اولین چالش در زمینه تهدیدات بیولوژیک آگاهی است شناخت و آگاهی لازم نسبت به این پدیده هنوز اندک است و در بسیاری موارد، کشور مورد حمله خیلی دیر متوجه حمله زیستی می شود یک زرادخانه بیولوژیک می تواند جزئی از یک استراتژی جنگ نامتقارن باشد که بجای حمله نظامی متعارف به کار گرفته شود. پس از شناخت و آگاهی چالش دوم در زمینه حملات بیولوژیک آمادگی برای پاسخ مقتضی به آن به خصوص آمادگی بهداشتی و پزشکی است اطمینان از توانایی پاسخ دهندگان که در خط مقدم آن مجموعه پزشکی و بهداشت و درمان هستند موضوع و چالشی پر اهمیت است.
حملات بیولوژیک ممکن است جامعه پزشکی و سیستم درمان را نیز دچار وحشت کنند و از ورود سریع به مسئله ابا داشته باشند. یکی از دلایل این وحشت به ماهیت سلاحهای زیستی برمیگردد که تکنیکهای دفاع در مقابل آنها تقریبا محدود است. ابزارهایی مانند لباسهای محافظ و ماسک و فیلتر ممکن است در سطحی محدود و برای زمانی کوتاه مفید باشند اما عوامل بیولوژیک بسیار مقاومتر از این مسائل هستند چنانچه ویروس سیاه زخم تا چهل سال می تواند در خاک زنده بماند و بالقوه فعال و کشنده باشد. موفقیت در برابر یک تهدید بیولوژیک نیاز به برنامه ریزی و مداخلات ویژه دارد و حد اعلای همکاری و مشارکت گسترده بین دولت مقامات محلی مردم و بخشهای مختلف درگیر را می طلبد.
مدیریت مخاطرات بیولوژیک مستلزم درک و ارزیابی خطرات بیولوژیکی و اقدام برای آماده سازی جهت جلوگیری و پاسخ به آنهاست در مورد خطرات بیولوژیک منشاء و جغرافیای این خطرات اهمیت چندانی ندارد بلکه آمادگی باید با یک دیدگاه جهانی و بی توجه به زمان و مکان باشد.
همچنین برنامهریزی برای مقابله با تهدیدات بیولوژیک اعم از اتفاقی یا عامدانه باید هوشمندانه و پویا باشد به موازاتی که مخاطرات زیستی تحول و تکامل می یابند ترفندهای مبارزه نیز باید به روز باشند جاییکه دانشگاه کمبریج خبر از ساخت ویروس بیماریهای واگیر و ویرانگری می دهد که میتواند تنها یک گروه خاص قومی را هدف قرار دهد. واضح است که تاکتیکها و تکنیکهای ایمنی و دفاع زیستی نیز باید همزمان تکامل یابد.