تاريخچه عمليات رواني

جي.اف.سي‌فولر، مورخ و تحليلگر نظامي بریتانيا، نخستين كسي است كه واژه «جنگ رواني» را در سال 1920 م به كاربرد. سپس نخستين كاربرد واژه جنگ رواني در مقاله‌اي با عنوان «جنگ رواني و چگونگي به راه‌ انداختن آن» در يكي از نشريه‌هاي عمومي آمريكا در سال 1940 م منتشر شد.
واژه «عمليات رواني» نيز در اوايل 1945 آن توسط كاپيتان «ام. زاچاریاس» در طرح عملياتي منتسب به تشديد محاصره ژاپن توسط نيروهاي دريايي آمريكا به كار گرفته شد.
اين واژه بار ديگر در سال 1951 استفاده شد، يعني زماني كه دولت ترومن يك كميته راهبردي بين سازماني را دوباره نام‌گذاري كرد و آن را «كميته‌ هماهنگي عمليات رواني»  ناميد. هر چند در سال 1951 ارتش آمريكا تحولي در اين اصطلاح ايجاد كرد، اما تا دهه 1960 اصطلاح عمليات رواني، همچون جنگ رواني، به عنوان اصطلاحي فراگير به كار برده مي‌شد (مرادي، 1386: 14-13).
در اين دهه ضمن گسترش علاقه نسبت به اين پديده بعد از جنگ، اصطلاح جنگ رواني، به واژه جديد عمليات رواني تغيير يافت (بيابان نورد، 1384:124).
اين تحول ناشي از اين‌ واقعيت بود كه آمريكاييان به شدت نگران به كارگيري پيوسته اصطلاحي بودند كه در آن واژه جنگ براي توصيف فعاليتي به كار رود كه دوستان و بي‌طرف‌ها را نيز مورد هدف قرار دهد، نه صرفاً كشورهاي متخاصم یا بالقوه متخاصم را، اين نگراني در بحران 1958 لندن و دخالت جمهوري دو مينيكن در 1965 تجلي يافت (مرادي، 1386: 14).دانشگاه واشنگتن در زمان جنگ ويتنام براي اولين بار با دعوت از پرفسور هينزبرگ، روانشناس يهودي الاصل آلماني، عمليات رواني را به صورت آكادميك مورد بررسي قرارداد(شيرازي، 1380: 14). لازم بذكر است امروزه، مهم‌ترين مركز آموزش عمليات رواني «فورست براگ» در ايالت كاروليناي شمالي آمريكاست.
اما برخلاف نو بودن اين واژه، عمليات رواني، علمي همزاد بشر است. داستان فريب حضرت آدم توسط شيطان كه در نهايت به اخراج حضرت آدم از بهشت منجر شد را نيز مي‌توان اولين مصداق عمليات رواني به حساب آورد. در اين خصوص می‌توان به آيات 19 و 20 سوره اعراف اشاره كرد: «واي آدم! با همسر خود در بهشت سكنا گزين! از هر آن‌چه كه خواستيد بخوريد! اما به اين درخت نزديك نشويد كه از ستمكاران خواهيد شد! سپس شيطان آن دو را وسوسه كرد ... و گفت: پروردگارتان شما را از اين درخت نهي نكرده مگر به خاطر اينكه ] اگر از آن بخوريد،[ فرشته خواهيد شد، يا جاودانه ] در بهشت[خواهيد ماند!» (جنيدي، 1389: 21).
و یا هجمه‌هاي عمليات رواني عليه حضرت علي (ع) به حدي بود كه پس از شهادت آن حضرت در محراب، عده‌اي [مردم شام] با تعجب می‌پرسیدند: مگر [حضرت] علی نماز می‌خواند که در محراب شهید شده است؟! (متفکر، 1383: 25).
در سده اخیر نیز نمونه‌های زیادی وجود دارد که به کار بستن عملیات روانی در آن، عاملی پیروزی آفرین و کلیدی بوده است(جنیدی، 1389: 25). روی هم رفته؛  با نگاهی ‌گذرا به برگ تاریخ می‌توان به این نکته پی برد که جنگ روانی از همان اوایل خلقت بشر وجود داشته است ولی هر اندازه تاریخ بشر از گذشته‌‌های دور فاصله می‌گیرد و به عصر ارتباطات نزدیک می‌شود، بر ابعاد گستردگی و پیچیدگی جنگ روانی افزوده می‌گردد.

فهرست منابع:
1.    متفکر، حسین(1383)، جنگ روانی، تهران: پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
2.    شیرازی، محمد: جنگ روانی و تبلیغات ؛ مفاهیم و کارکردها، چاپ دوم، دبیرخانه نخستین همایش بررسی نقش تبلیغات در جنگ، تهران، 1380.
3.    بیابان نورد، علی‌رضا(1384)، بررسی تطبیقی عملیات روانی ایالات متحده در دو کشور افغانستان و عراق، تهران فصلنامه عملیات روانی، سال سوم، شماره 11.
4.    مرادی، حجت‌الله(1386)، شایعه در سازمان؛ راهنمای کارآمدی سازمان، تهران: فصلنامه عملیات روانی، سال پنجم، شماره 18.
5.    جنیدی، رضا(1389)، تکنیک‌‌های عملیات روانی و شیوه‌‌های مقابله، مشهد: انتشارات به نشر آستان قدس رضوی.