مفهوم عملیات روانی

افشین سبزواری،کارشناس ارشد مهندسی پدافند غیرعامل

 به گزارش پایداری ملی، در ارتباط با مفهوم عملیات روانی تعاریف متعددی ارائه شده است. که در زیر به مهمترین آنها اشاره  می‌شود:
در دهه 1950 وزارت دفاع آمریکا یک تعریف نسبتاً جامع از عملیات روانی ارائه نمود « استفاده اصولی از تبلیغات و فعالیت‌های ارتباطی توسط یک دولت یا مجموعه‌ای از دولت‌ها، به منظور تأثیر‌گذاری برنظرات، احساسات، موضع‌گیری‌ها و رفتار گروه‌های دوست، دشمن و یا بی‌طرف، در راستای تحقق سیاست‌های دولت یا دولت‌های مزبور و اهداف آن‌ها» (سوری، 1385: 74).
ویلیام داواتی، عمليات رواني را مجموعه اقداماتي مي‌داند كه كشوري به منظور اثرگذاري و نفوذ بر عقايد و رفتار دولت‌ها و مردم خارجي، با ابزارهايي غير از ابزار نظامي، سياسي و اقتصادي انجام مي‌دهد. طرف‌داران اين نگرش، اغلب بر اين باورند كه تبليغات جزء اصلي و اساسي عمليات رواني است نه همه آن‌ (اردستاني، 1383: 28) .
باون (2002) عمليات رواني را فعاليت‌‌هايي از پيش مشخص شده براي انتقال اطلاعات معيني به مخاطبين، با هدف تأثيرگذاري بر احساسات، انگيزه‌ها، اهداف و نيز تأثير بر رفتار دولت‌ها، سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد خارجي تعريف مي‌كند. تعريف مزبور توجه ويژه‌اي به عمليات رواني در زمان صلح و تهيه سناريوهايي براي مديريت بحران‌هاي احتمالي پيش‌رو نيز دارد (جنيدي، 1389: 27).
آلفرد پدوك (1989) عمليات رواني « طرح‌ريزي به منظور استفاده از ابزار ارتباطي براي نفوذ بر اعمال و رفتار انساني» مي‌باشد. به اعتقاد وي، ابزار ارتباطي شامل عوامل سياسي، ايدئولوژي و نظامي مؤثر در انحراف رفتار گروه‌ها، كاهش انگيزه‌ها و تغيير رفتارهايي است كه در پناه آن، دستيابي به اهداف ملي آسان‌تر مي‌شود (همان 27).
كانتول (1998)«منظور از عمليات رواني در بحران‌، استفاده برنامه‌ريزي شده و دقيق از مواد تبليغاتي براي تأثير فوري برعواطف و هيجانات مخاطبان است، هدف اين نوع عمليات رواني ايجاد ترس و دلهره در نيروها شورشگر و اپوزيسيون، تضعيف روحيه آنان، و سرانجام بازداشتن آنان از اقدامات شورشگرانه و اعتراض‌آميز است.» (عبدي، 1385: 32-31).
دانشنامه ويكي پديا، «عمليات رواني تكنيك‌هاي استفاده شده توسط نيروهاي نظامي براي نفوذ و تأثير گذاشتن براحساسات و عواطف، انگيزه و رفتار مخاطبان مورد نظر است»(شريفي، 1382: 73).
براساس دكترين عمليات رواني ناتو (مارس 2002) « عمليات رواني، سلسله فعاليت‌هاي روانشناسانه‌اي را شامل مي‌شود كه در زمان صلح، بحران و جنگ، براي تأثيرگذاري بر نگرش و رفتار مخاطبان بي طرف، خودي و دشمن طرح‌ريزي شده و در روند دستيابي به اهداف سياسي و نظامي مؤثرند.» تعريف مزبور يكي از جامع‌ترين تعاريف عمليات رواني است؛ با اين وجود، اهداف عمليات رواني را نبايد فقط در دو حوزه سياسي و نظامي محدود نمود. اهداف مورد نظر با توجه به سطح به كارگيري عمليات رواني (تاكتيكي يا راهبردي) و منافع مورد نظر كاربران آن‌، مي‌تواند سياسي- ديپلماتيك، نظامي- امنيتي، فرهنگي- اجتماعي، اقتصادي و يا تركيبي از چند مورد از اين هدف‌ها را شامل شود (جنيدي، 1389: 30-29).
الياسي معتقد است عمليات رواني عبارت است از «عمليات‌هاي مدون براي ارسال اطلاعات و اخبار گزينش شده به مخاطبان، جهت تأثير بر هيجانات، انگيزه‌ها، شيوه استدلال و در نهايت رفتار دولت‌ها، سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد آماج» (الياسي، 1382: 238).
بیابان نورد (1384) معتقد است عملیات روانی انتظامی،فعالیت‌های روانی طراحی شده برای کنترل اجتماعات و غلبه براغتشاش‌گران است که در پی جلب حمایت و همکاری آحاد مردم عادی جامعه و همچنین کاهش اراده و توانایی اغتشاش‌گران و آشوب طلبان و منصرف کردن آن‌ها از اغتشاش و تجمع و اعمال خلاف قانون می‌باشد.
اساس عمليات رواني ايجاد پايگاه آهنيني است كه نتوان از آن خارج شد. اين پايگاه نيازمند هماهنگي خوب ميان سطوح نظامي و سياسي است. و هدف آن  بعد روحي و رواني انسان است. بنابراين، بر ابزارهاي رواني، فكري، ذهني و فرهنگي تأكيد دارد و به منزلة شيوة مسالمت‌آميز، بر عواملي مانند منطق، ترس، رغبت و ديگر عوامل رواني تكيه مي‌كند تا هيجان‌ها، نگرش‌ها و رفتارهاي خاصي را در مخاطبان بوجود آورد ( جمشیدی، 1383).
نتیجه‌گیری:

از مجموعه تعاريف مذكور مي‌توان نتيجه گرفت مقصود همه‌ي آن‌ها تأثير بر هيجانات، احساسات و عواطف است تا بتوانند از اين طريق افكار و تمايلات طرف مقابل را براساس خواسته‌هاي خويش شكل و جهت دهند و آن‌ها را با خود و اهدافشان همراه سازند از سوی دیگر با مطالعه و تامل در سوابق نظریه های غربی، گروه مخاطبان عملیات روانی؛ دوست، دشمن و بیطرف می باشد یعنی اینکه؛ متولیان عملیات روانی علاوه بر دشمن، افراد بی طرف و دوست را نیز مورد تهاجم اقدامات روانی خود قرار می دهند زیرا دولت های غربی نماد دموکراسی هستند لیکن در نظام های مردمی و دموکراسی آنچه صورت قرار می گیرد افشاگری در برابر عملیات روانی دشمن به منظور ارشاد و راهنمایی آنان به صراط مستقیم و طریق ثواب می باشد؛ به عبارتي ديگر عمليات رواني دو بعد اساسي دارد:
1-    ماهيت و منطق دروني كه از تلاش براي تأثيرگذاري برافكار، احساسات، تمايلات و نهايتاً رفتار با استفاده از ارتباط اقناعي است.
2-    منظور و كاربرد اين تأثيرگذاري، تغيير رفتار مخاطبان (دشمن) است.
از همين رو؛ مي‌توان اذعان داشت كه پدافند رواني عبارتست از «عملیات‌های مدون افشائی به منظور اثرگذاري و نفوذ بر احساسات و عواطف، هيجانات، باورها و اعتقادات، افكار و انديشه‌ها و رفتار مخاطبان در زمان صلح، بحران و جنگ در سطوح مختلف میباشد که در روند دستیابی به اهداف سیاسی- دیپلماتیک، نظامی-امنیتی، فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی و یا ترکیبی از چند مورد از این هدفها موثرند».