بهره‌وری پایين نيروی كار مانع رونق تولید کشاورزی در ایران

 به گزارش پایداری ملی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درگزارشی موانع چالش ها و راهکار‌های رونق تولید در سال 1398 در بخش کشاورزی را بررسی کرد، در این گزارش اشاره شده است،  پایین بودن تاریخی شاخص بهره‌وری نیروی کار در بخش کشاورزی کشور با رجوع به آمار جهانی قابل بررسی است. آمار بانک جهانی (۲۰۰۷) حاکی از آن است که بهره‌وری نیروی کار بخش کشاورزی ایران در دوره ۱۱ ساله ۱۹۹۲-۲۰۰۳، رشد ۱۹ درصدی را تجربه کرده است، در حالی که این میزان در کشورهای برزیل، کره جنوبی، ژاپن و چین به ترتیب ۸۵، ۷۵، ۶۶ و ۴۵درصد بوده است.

جالب اینکه در این دوره بهره‌وری نیروی کار بخش کشاورزی در ژاپن ۱۴ برابر این میزان در ایران بوده است.  در سال ۲۰۱۴، بهره‌وری نیروی کار بخش کشاورزی در کشورهای آرژانتین، آمریکا، بلژیک، سرزمین‌های اشغالی، انگلیس، ژاپن، کره جنوبی، آفریقای جنوبی، ترکیه، مالزی، شیلی و تونس به ترتیب ۶۷.۶، ۱۷.۵، ۱۳.۶، ۱۳.۵، ۹.۶، ۵.۲، ۴.۸، ۲.۷، ۲.۳، ۲.۱، ۱.۸ و ۱.۸ برابر میزان این شاخص در ایران بوده است. 

البته پایین بودن بهره‌وری نیروی کار بخش کشاورزی کشور تا حد زیادی، ناشی از فقدان برنامه جدی و اساسی برای سرمایه‌گذاری، اصلاح زیرساخت‌ها و نهایتاً توسعه کشاورزی در کشور است. مخارج عمومی و سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش کشاورزی، مانع از شکوفایی قابلیت‌های اساسی این بخش و حضور پررنگ‌تر آن در بازارهای جهانی شده است و این بخش قادر به نشان دادن جوهره وجودی خود نشده است. در ادامه برخی از دلایل پایین بودن بهره‌وری نیروی کار در بخش کشاورزی پرداخته می‌شود. 

اشتغال ناچیز دانش‌آموختگان کشاورزی در بخش کشاورزی

یکی از مشکلات موجود در بخش کشاورزی، نبود توجه کافی کشاورزان به پیشرفتهای علمی و دانش کشاورزی است که منجر می‌شود عمده فعالان در این بخش به شیوه سنتی تولید خود ادامه دهند. یکی از دلایل این امر عدم اشتغال دانش‌آموختگان کشاورزی در بخش کشاورزی است. بسیاری از دانش‌آموختگان رشته‌های کشاورزی به مشاغلی غیرمرتبط با رشته تخصصی خود روی می‌آورند. این امر دلایل مختلفی دارد که می‌توان به عدم علاقه فرد به رشته و فعالیت کشاورزی، نداشتن تجربه کافی، شرایط زندگی روستایی و فاصله علوم فراگرفته به صورت تئوری با کشت و عملیات کشاورزی اشاره کرد. جدول 10 سهم اشتغال دانش‌آموختگان رشته کشاورزی شاغل در مشاغل کشاورزی از کل دانش‌آموختگان کشاورزی شاغل را نشان می‌دهد.

اشتغال دانش‌آموختگان کشاورزی در بخش کشاورزی طی دوره ۱۳۸۹-۱۳۹۴ در حال افزایش بوده است؛ اما در بهترین حالت در سال ۱۳۹۴ این سهم به ۱۵.۲ درصد رسیده است. این عدد نشان می‌دهد  تنها ۱۵.۲ درصد از شاغلان دارای تحصیلات عالی در رشته کشاورزی، در بخش کشاورزی اشتغال دارند که رقم بسیار اندکی است و شغل حدود ۸۵ درصد از دانش‌آموختگان که موفق به یافتن شغل شده‌اند، غیرکشاورز بوده است. البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که آمار ارائه شده در جدول زیر، شامل کارمندان دولت هم می‌شود و لذا سهم کارشناسانی که مستقیماً و با انگیزه خود در واحدها و بنگاه‌های تولیدی کشاورزی مشغول به کار هستند خیلی کمتر از این آمار است. به علاوه اینکه تعداد بسیار زیادی از فارغ‌التحصیلان کشاورزی بیکار هستند.

روند کلی سهم شاغلان دارای تحصیلات عالی در حوزه کشاورزی از کل شاغلان بخش کشاورزی در حال افزایش است، به طوری که این سهم از ۰.۴  درصد در سال ۱۳۸۹ به ۰.۶۳ درصد در سال ۱۳۹۴ رسیده است. در واقع سهم کشاورزان دارای تحصیلات دانشگاهی کشاورزی در کشور در دوره ۱۳۹۴-۱۳۸۹، حتی به یک درصد هم نرسیده است. 

از دیگر دلایل کم بودن اشتغال دانش‌آموختگان کشاورزی در این بخش، دشوار بودن دسترسی ایشان به اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، چه در قالب برخورداری از حق بهره‌برداری یا مالکیت است؛ به طوری که آنها قادر به اجرای طرح‌های دانش‌بنیان و علمی خود در اراضی مناسب نیستند. سیاست‌ها و برنامه مشخصی برای توسعه بنگاه‌های اقتصادی مردمی، فقرزدا و در عین حال صادرات‌گرا و دانش‌بنیان با همکاری دانش‌آموختگان مجرب و جامعه محلی تدوین و اجرا نشده است. آمار نیز حاکی از بالاتر بودن نرخ بیکاری دانش‌آموختگان کشاورزی در مقایسه با سایر رشته‌های تحصیلی است.