به گزارش پایداری ملی، پس از سال‌ها خشکسالی و کم بارشی چند روز مانده به تحویل سال 98 بارش‌های کم سابقه جوی رویدادهایی طبیعی از قبیل آبگرفتگی، طغیان رودخانه‌ها و به راه افتادن سیل در اغلب استان‌های کشور را به وجود آورد و استان خوزستان سومین استانی بود که بعد از استان گلستان و لرستان میزبان سیل شد. سیلاب سرریز شده از استان‌های بالادست به ایستگاه آخر (خوزستان سپس خلیج فارس) به علت بیشتر بودن از میزان حجم آب قابل ذخیره در پشت سدها؛ سبب باز شدن دریچه‌های سدهای کرخه و دز برای جلوگیری از هرگونه خطر احتمالی شد.
وزارت نیرو برای حفظ پایداری سدهای خوزستان میزان خروجی آب رها شده از سدها را تا بیش از 3500 متر مکعب در ثانیه افزایش داد و همین موضوع سبب شد شایعاتی برای سد دز و گاه کرخه در فضای مجازی مطرح و اخباری مبنی بر شکسته شدن سدها و ویران شدن شهرهای پایین دست این سد منتشر شود. در ادامه روزهای سیلابی خوزستان قوت گرفتن شایعات و غرق آبی شدن بیش از 50 روستا در پایین دست سدهای خوزستان سبب مطرح شدن شایعاتی دیگر از قبیل کناره گذاشته شدن سد دز به علت بالا بودن سن و وارد مدار کردن سدهای دیگر در استان‌های بالا دست البته با مدیریت استان خوزستان شد.
شایعه‌های بحرانی و بحران‌ساز درباره سد دز به نحوی پیش رفت که عباس پاپی‌زاده نماینده خوزستان در مجلس شورای اسلامی در نهمین روز از فروردین 98 در مصاحبه با رسانه‌ها از افزایش تاج سد دز و بازنگری در ساخت سد بختیاری که بخشی از صحبت‌های رئیس جمهور در جلسه ستاد بحران بود اشاره کرد و گفت: »با توجه به عمر بیش از 50 ساله سد دز، رسوبات زیاد آن و رو به پایان بودن عمر آن در رودخانه دز نیاز به ساخت سد بختیاری داریم که مدیریت آن هم باید نه به لرستان بلکه به استان خوزستان داده شود.» این مطالب نیز تاحدودی به شایعات قوت بخشید در نتیجه مناطقی که حتی در معرض خطر سیل نبودند شروع به جمع‌آوری اسباب و وسایل زندگی کردند تا اینکه بازدید خبرنگاران از سدهای خوزستان این شایعه ها را تکذیب کرد.
برای حفاظت از شهرهایمان باید سد احداث می‌کردیم
با وجود اینکه شایعه وجود مشکل در بدنه سدهای خوزستان تکذیب شد اما به همان اندازه پرداختن به موضوع ساخت سد در استان‌های بالا دست استان خوزستان به ویژه ادامه ساخت سد بختیاری در استان لرستان البته با مدیریت استان خوزستان قوت گرفت و تحلیل‌ها یکی پس از دیگری بر روی خروجی رسانه‌ها رفت به طوری که ناصر ترکش دوز کارشناس مدیریت منابع آب و مدیرعامل شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و عضو کمیته ملی سدهای بزرگ ایران با بیان اینکه «رخداد سیل در رودخانه‌هایی که از شهرها می‌گذرند، بی درنگ در وسط شهرها نمایان می‌شود» گفت: اگر نمی خواستیم سدی احداث کنیم تا در تأمین آب و تولید برق از آن استفاده کنیم، به طور قطع برای حفاظت از شهرهایمان از خسارت‌های فاجعه بار و ویرانگر سیل باید سد احداث می‌کردیم.
اما این قبیل تحلیل‌ها با واکنش از سوی اساتید و اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز روبه‌رو شد چرا که تحلیل‌های گفته شده برای کشوری کاربرد دارد که چندین سال پیاپی با ترسالی و بحران بارش‌های بیش از حد روبه‌رو باشد نه برای کشوری مانند ایران که بیش از 10 سال با بحران خشک سالی روبه‌رو است به طوری که مهدی قمشی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و عضو کارگروه تخصصی علوم و مهندسی آب وزرات علوم درباره سیلاب اخیر و شایعات منتشر شده گفته است نباید فریب ترسالی امسال و خشکسالی سال قبل را خورد و برای ساخت سد و توسعه مصرف منابع آب باید بر اساس متوسط آورد آب رودخانه و حتی کمتر از آن برنامه ریزی کرد تا آسیبی به محیط زیست وارد نشود و دشت ها دچار فرونشست نشوند.
اما با این وجود ترکش دوز عضو کمیته ملی سدهای بزرگ ایران گفته است این شوخی نیست که عده‌ای بیایند بدون آگاهی و از روی انگیزه‌های شخصی و سیاسی بگویند نباید سد ساخت و سدسازی راه حل مهار سیلاب نیست، از این افراد باید پرسیده شود که چه سازهای می‌تواند سیلابی با بزرگی دبی 8 هزار مترمکعب بر ثانیه را به جز یک سد بزرگ مهار و کنترل کند و سپس آرام آرام تا حد نیاز رها سازد؟
متناسب با شرایط بوم هر منطقه باید شیوه کنترل سیلاب استفاده شود
اما برخی از اساتید دانشگاهی علوم آب دانشگاه شهید چمران پرداختن به یک بعد از وقوع سیل را قبول ندارند چرا که معتقد هستند تنها سد سازی نمی‌تواند راهگشای جلوگیری از بحران سیلاب باشد و سیلاب را باید متناسب با شرایط بوم هر منطقه کنترل کرد.
مجید نبی‌پور مدیر مرکز تحقیقات ریزگرد دانشگاه شهید چمران اهواز و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز درباره شیوه‌های کنترل سیلاب گفت: روش‌های متنوعی برای کنترل سیلاب وجود دارد و کاربرد هر یک از این شیوه ها بسته به شرایط محل، میزان ریسک دربرابر خسارت وارده، میزان منافع حاصل از اجرای طرح و مسائل اجتماعی و اقتصادی منطقه دارد.
وی ادامه داد: راه‌های مهار، کنترل و کاهش خسارت سیلاب به دودسته روش های ساختمانی و غیر ساختمانی تقسیم می شود.
نبی‌پور در تشریح روش های عمومی ساختمانی گفت: این روش‌ها شامل احداث سد یا سیل بند(سدهای مخزنی، انحرافی، پلاستیکی)، آبخیزداری (جلوگیری از چرای احشام، تقویت پوشش گیاهی، احداث سد خشکه چین)، پی تینگ، فاروئینگ، بانکت، پخش سیلاب، پلکانی کردن مسیل‌ها است.
وی ادامه داد: سیل‌گیر، سیل بند، انحراف مسیر رودخانه، کاهش شیب رودخانه، اصلاح مسیر و مقطع رودخانه از دیگر روش‌های ساختمانی در مهار سیلاب است.
اراضی شهری نیازمند استفاده از روش‌های تخصصی برای مهار سیلاب هستند
وی درباره روش‌های تخصصی ساختمانی در کنترل سیلاب بیان داشت: روش‌های تخصصی ساختمانی مختص اراضی شهری و روستایی است. این روش‌ها شامل احداث کانال‌های جمع آوری سیلاب، ایجاد سازه مشبک، تبدیل اراضی پست و گودشهری بزرگ به فضای سبز، ایجاد سطوح نفوذپذیر و ممانعت از احداث سازهای شهری در زمین های آزاد است.
نبی‌پور گفت: در بخش شهری همچنین با بهبود شبکه فاضلاب شهری، جداسازی سیستم‌های مختلط دفع رواناب و فاضلاب، سیستم فرعی زهکشی، احداث حوضچه موقت ذخیره رواناب، حفر گودال نفوذپذیر، احداث چاه با حفره‌های قابل توجه، ساخت کانال‌ها و نهرهای نفوذپذیر می‌توانیم کنترل مناسبی در مناطق شهری داشته باشیم.
وی درباره شیوه‌های غیرساختمانی مهار سیلاب نیز اظهار داشت: عدم دخالت در مسیل سیلاب ها، توجه دقیق و کافی به استانداردهای شهرسازی، رعایت حریم رودخانه‌ها و مسیل ها، کنترل مستمر سیل‌بند، ضد سیل کردن سازه‌ها از شیوه‌های موثر در کاهش قدرت تخریب سیلاب است.
روش کنترل سیلاب، فقط سدسازی نیست و باید از شیوه‌های دیگر نیز استفاده کرد
وی با انتقاد از بسنده کردن به احداث سد اظهار داشت: احداث سد یکی از شیوه های کنترل سیلاب است اما تمام روش نیست. لازم است همه راه های کنترل سیلاب در برنامه جامع دیده شود، تقویب پوشش گیاهی و سایر شیوه‌های کنترلی زمینه نفوذ بیشتر آب به منابع زیرزمینی و کاهش سرعت آب را فراهم می کند.
نبی‌پور ادامه داد: ایران دهمین کشور خشک جهان است بنابراین لازم است متناسب با این شرایط سیلاب را کنترل کنیم. استفاده از سیستم های گیاهی متناسب مناطق خشک در تقویت سفره‌های زیرزمینی بسیار موثر است و این کنترل مانع از ایجاد سیلاب می‌شود.
وی با انتقاد از سدسازی افراطی در کشور گفت: بسنده کردن به سدسازی و غفلت از سایر شیوه‌های کنترل سیلاب، خسارت‌های عمده به کشور وارد می‌سازد.
ورود به ترسالی به این معنا نیست که باید دوباره سدسازی را آغاز کنیم
حال اگر از موضوع مهار سیلاب توسط سد یا ساختارهای طبیعی بگذریم با موضوع مهمتری مواجه می‌شویم که اساس موضوع سد سازی از کجا شروع شد و آیا با دو ماه بارش پی در پی آن هم بعد 10 سال خشکسالی می‌توانیم ادعا کنیم که کشور وارد ترسالی شده است که بخواهیم به برنامه‌های بلند مدت برای مهار سیلاب بپردازیم که این موضوع توسط علی محمد آخوندعلی عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز با رد این موضوع گفت: ورود به ترسالی به این معنا نیست که باید دوباره سدسازی را آغاز کنیم.
ویدر نشست کمیته سیلاب خانه احزاب خوزستان با بیان اینکه در سیل اخیر بخش عمده‌ای از سیلاب مهار و بخش زیادی نیز از دست رفت، گفت: عده‌ای درگذشته مدعی شدند که ترسالی در کشور آغاز شد و پس از آن ما شاهد 12 سال خشکسالی پیاپی بودیم؛ امروز نیز همان افراد آمده‌اند و دوباره ادعای آغاز ترسالی در ایران را دارند.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز با تأکید بر اینکه ورود به ترسالی به این معنا نیست که باید دوباره سدسازی را آغاز کنیم، عنوان کرد: متأسفانه رئیس جمهور در جلسه ستاد بحران خوزستان بحث احداث سد بختیاری را مطرح کرد در حالی که هنوز مشخص نیست سال آینده چه اتفاقی می‌افتد بنابراین نباید زود قضاوت کنیم و با عنوان کردن ترسالی سریعاً وارد فاز سدسازی شویم.
وی با اشاره به اینکه پیش بینی‌های هواشناسی برای بارندگی ها در سال آبی آینده هیچ گونه قطعیتی ندارند، گفت: خروجی مدل های جوی جهانی هستند اما تحلیل ها متفاوت است و هیچ کدام نمی تواند به صورت نهایی وضعیت را اعلام کند.
سد بختیاری تاثیر چندانی در مسئله افزایش عمر سد دز ندارد
حمیدرضا خدابخشیدستیار ویژه مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه سد بختیاری تاثیر چندانی در مسئله افزایش عمر سد دز ندارد،گفت: متاسفانه بعد از انقلاب برخی جریانات هیجانی مانند نهضت سدسازی راه افتاد که بسیاری از سدها را بدون انجام مطالعات آبخیزداری احداث کردند.
وی ادامه داد: اکنون در خوزستان فقط سد دز مطالعات آبخیزداری دارد در حالی که مابقی سدهای ما فاقد این مطالعات هستند.
در مورد سد بختیاری و ضرورت احداث آن عنوان کرد: سد بختیاری پیشنهاد شرکت مشاور سد دز پیش از انقلاب بود تا به وسیله آن عمر سد دز را افزایش دهند که اکنون پس از گذشت ده ها سال از عمر سد دز تاثیر چندانی در مسئله افزایش عمر سد دز ندارد.
بدترین ستم در حق خوزستان سد سازی در استان های بالادست است
با توجه به دیدگاه‌های اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز که اغلب افراد صاحب نامی در علوم آب هستند این سوال ذهن مردم، مسئولان و اساتید علوم آب را درگیر کرده است که آیا با دو ماه بارش می‌توان خشکسالی 10 سال گذشته را جبران کرد و با استفاده از ساخت سد به مهار سیلاب‌های ناشی از بارش‌های جوی پرداخت چرا که داریوش بهارلویی مدیر دفتر برنامه‌ریزی منابع آب سازمان آب و برق خوزستان در گفت‌وگو با رسانه‌ها اظهار داشته که با توجه به شرایط ایجاد شده، برای احداث سد جدید در بالادست نباید احساسی برخورد کرد. بنابراین بهتر است دولت با نگاهی چند بعدی به موضوع سیلاب اخیر نگاه کند و برای تصمیم گیری درباره احداث سد یا عدم احداث آن مطالعات کارشناسی، زیست محیطی و آینده نگری لازم را لحاظ کند. هنوز هیچ کس آثار سوء عدم تامین حقابه تالاب‌ها و کانون‌های ریزگرد و تبعات سهمگین آن برای خوزستان را فراموش نکرده است.