رقابت استراتژیک ایران و آمریکا؛ تحریم‌ها، انرژی، کنترل تسلیحات و تغییر رژیم

 «آنتونی کوردزمن» متولد 1937، کارشناس ارشد مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک است که اندیشکده‌ای معروف در حوزه سیاست خارجی و امور بین‌المللی در آمریکا محسوب می‌شود.

وی تحلیلگر امنیت ملی آمریکا بوده و دستیاری معاون وزیر دفاع آمریکا را برعهده داشته است.

پیش از پیوستن به مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک آمریکا، کوردزمن مدیریت ارزیابی اطلاعاتی دفتر وزیر دفاع آمریکا را برعهده داشت.

وی در حوزه‌هایی نظیر انرژی جهانی، امنیت و بحران‌های بین‌المللی، امنیت خاورمیانه، جنگ‌های منطقه‌ای و برنامه هسته‌ای ایران تخصص دارد.

کوردزمن در گزارشی مبسوط به بررسی تحلیلی تحریمهای آمریکا علیه ایران چگونگی مدیریت آن و گزینه های مختلف پیش روی آمریکا پرداخته است.

براساس این گزارش، ادامه تلاش های تحریمی علیه ایران بستگی به چگونگی مدیریت آنها از سوی آمریکا و اروپا دارد. دولت باراک اوباما و کنگره آمریکا به آرامی مشغول تنگ کردن حلقه تحریم ها هستند اما باید این کار را بسیار با دقت انجام دهند و به روشی جلو ببرند که تکیه آن بر چند جانبه گرایی و نه یک جانبه گرایی آمریکایی باشد. بنابراین، تحریم ها بیشتر مستلزم اتخاذ روش تدریجی و در نظر گرفتن حداکثر چند جانبه گرایی است.

این گزارش می‌نویسد: دولت آمریکا به امید شروع دوباره یک جنبش مخالف که نظام حاکم ایران را به چالش بکشد، همزمان با فشارهای مالی خارجی، سوء مدیریت داخلی و افزایش تنش داخلی، تلاش های خود برای اطلاع رسانی و تقویت گروههای مردمی در داخل ایران را ادامه خواهد داد.

اغلب مقامات ایرانی در اظهارنظرهای خود تا پایان سال 2012، اثر تحریم های اقتصادی را کم و ناچیز شمردند. آنها دیگر مسائل را به عنوان دلایل واقعی مشکلات اقتصادی ایران موثر عنوان کردند، مسائلی نظیر؛ سوء مدیریت اقتصادی، فساد یا باندها و عناصر نامطلوب.

همچنین مقامات ایرانی تاکید می کردند که تحریم ها برای افزایش خود اتکایی ایران مفید بوده و آمریکا و اتحادیه اروپا را به دلیل اعمال تحریم های غیر قانونی مورد حمله قرار دادند.

در زیر بخشی از مواضع و اظهارات مقامات ایران درباره تحریمها آمده است:

علی لاریجانی، 3 اکتبر 2012، در سایت «ایران دیلی» گفت: «واقعیت این است که کمترین بخش مشکل اقتصادی ما ناشی از تحریم ها است و عمده مشکلات اقتصادی ما به خاطر مکانیسم داخلی می باشد.»

پرس تی وی 23 دسامبر 2012، به نقل از مهدی غضنفری، وزیر صنعت، معدن و تجارت نوشت: «تحریم ها باعث ایجاد مزیت برای بخش تولید داخل شده است و ما باید از این فرصت به نحو احسن استفاده کنیم.»

عبدالحسین بیات، مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی ایران در 23 دسامبر 2012 به خبرگزاری فارس گفت: «با اتکا به توانایی ها و دانش، کارشناسان و تولید کنندگان ایرانی توانسته اند تاثیر تحریم ها را خنثی نموده و در حال حاضر بسیاری از قطعات و تجهیزات مورد نیاز در صنعت پتروشیمی در داخل تولید می شود.»

اما غلامرضا مصباحی مقدم، رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس در 9 آوریل 2013 گفت: «متاسفانه نرخ رشد اقتصادی ما صفر یا زیر صفر است. ما نمی توانیم از فرصت ها در اقتصاد بهره ببریم.»

محمود بهمنی، رئیس بانک مرکزی ایران، 28 فوریه 2013 هم به سایت ایران دیلی گفت: «ما درگیر یک جنگ اقتصادی هستیم و نیاز به فکر داریم تا بر این مشکلات غلبه کنیم.. همچون دیگر جنگ ها، جنگ اقتصادی هم تلفات خود را دارد.»

ارزیابی تاثیر تحریم روی صادرات نفت و گاز ایران

براساس این گزارش، ارزیابی تاثیر تحریم ها در سطح اقتصاد کلان به دلیل ضعف های ساختاری پیشین در اقتصاد ایران بسیار دشوار است. این ضعف ها در بخش صادرات نفتی قابل مشاهده است که به خاطر اصلاحات در بخش یارانه ها و سوء مدیریت پدیدار شده اند.

بنا بر تخمین آژانس بین المللی انرژی، تا جولای 2012 افزایش روز افزون تحریمها بر قابلیت تولید نفت ایران تاثیر گذاشته است. آژانس بین المللی انرژی اعلام کرد که انتظار دارد تولید نفت خام ایران حدود 1 میلیون بشکه در روز تا پایان سال 2012 کاهش یابد.

اگر چه ایران تقریبا یک صادر کننده جزئی گاز طبیعی باقی می ماند اما در عین حال دومین منابع ثابت شده گاز را دارد. با توجه به حجم تحریم های اخیر اعمال شده بر جنبه های مختلف بخش انرژی ایران، خیلی بعید است که ایران بتواند تا سال 2018 مبلغ 148 میلیارد دلار سرمایه گذاری جدید را در این بخش جذب نماید. این مبلغی است که معاون وزیر نفت ایران برای توسعه بخش گازی مورد نیاز اعلام کرد.

ارزیابی تاثیر تحریم بر بخش های مالی، بانکی و تجاری

علاوه بر آن، تحریم های مالی آمریکا و بیمه ای اروپا توانایی تامین مالی دیگر کشورها و نقل و انتقال پول در صنعت نفت ایران را با مشکل مواجه کرد و منجر به افزایش تولید نفت بیش از توانایی ایران برای فروش آن شده است. به دلیل دشواری کاهش تولید، ایران ذخایر بیشتری برای نفت آماده نموده و 8 میلیون بشکه ظرفیت اضافی در سال جاری برای مقابله با کاهش فروش فراهم نموده است.

براساس این گزارش، تا اکتبر 2012 قیمت مواد غذایی در ایران به شدت افزایش یافت طوری که تغییرات قیمتی به صورت روزانه اتفاق افتاد و مواد غذایی مهمی نظیر مرغ برای بسیاری از ایرانیان از لحاظ قیمت غیر قابل تقبل شد. برخی از کارشناسان خارجی تخمین زدند ایران نیمی از ذخایر ارزی 80 میلیارد دلاری را در سال 2011 از دست داده است.

این درحالیست که آمریکا هشدار داده که اجازه نمی دهد مذاکرات هسته ای ایران به صورت نامحدود ادامه یابد و اگر بن بست موجود تا مارس 2013 شکسته نشود، موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می دهد.

رشد تولید ناخالص داخلی ایران بسیار کاهش یافته است و اقتصاد ایران روند کوچک شدن را در پیش گرفته است.

با فرض فروش نفت با قیمت 110 دلار باز هم ارزش فروش نفت ایران نسبت به سال های گذشته تا 40 درصد کاهش خواهد داشت.

با کاهش ارزش پولی ملی ایران، هجوم برای سرمایه گذاری و احتکار دلار و طلا شدت یافته است و نظام مالی و بانکی ایران مجبور به استفاده از اشخاص ثالث برای انجام مبادلات بین المللی شده است.

پیامد تحریم‌ها برای سیاست ایالات متحده

این گزارش در ادامه نوشت: ایالات متحده، اروپا و دیگر کشورهایی که خواستار پایان دادن به برنامه هسته ای ایران هستند، حالا درگیر یک رقابت نامشخص و غیر قابل پیشی بینی با ایران شدند تا ببینند ترکیبی از تحریم های خارجی و مذاکرات می‌تواند تغییر اساسی در رفتار و توسعه سلاح هسته ای ایران ایجاد کند یا نه.

خبر خوب اینست که تحریم ها آثار مهمی داشته اند. خبر بد اینست که تاکنون این تاثیرات به صورت عمده روی مردم ایران بوده و رژیم رفتارش را تغییر نداده است.

علاوه بر آن میزان کارایی تحریم ها نامشخص است. آمریکا و متحدین منطقه ای آن هم اکنون در تلاش برای محدودیت نظامی ایران بوده و حملات پیشگیرانه به عنوان یکی از گزینه های خیلی واقعی مطرح است و احتمال به کارگیری چنین گزینه ای هر لحظه بیشتر می شود.

تحریم ها و مذاکرات

مرکز مطالعات استراتژیک آمریکا در ادامه گزارش خود می آورد: تحریم ها به آرامی تاثیر عمده ای روی ایران داشته اند. این تاثیر در طول سال 2012 تا 2013 به صورت تدریجی ادامه داشته است و تحریم های جدید تاثیر بیشتری روی ذخایر ارزی خارجی، درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز و توانایی تامین مالی واردات خواهد داشت.

تاثیر کامل این تحریم ها، اواخر 2013 نمایان خواهد شد اما اکنون هم این تحریم ها صادرات انرژی ایران و درآمد حاصل از آن را کاهش داده و مشکلات عمده ای برای بانکداری و بازرگانی ایران به وجود آورده است. ایران صریحا پذیرفته است که تحریم ها تاثیر فراوانی بر جای گذاشته اند. ریال ایرانی بی ثبات شده و در اکتبر 2012 بازار ارز در واکنش به احتمال محدودیت بیشتر تجارت خارجی، به پایین ترین سطح خود رسیده است. دولت ایران، اقتصاد ایران و مردم ایران از الان هم فشار را احساس می کنند.

تحریم ها تاثیراتی روی نگرش عمومی ایرانیان نسبت به رژیم داشته و در عین حال عصبانیت نسبت به آمریکا را در بین توده ها برانگیخته است. سری جدید تحریم ها حتما تاثیر فزاینده ای روی هر ایرانی که درآمدش به اقتصاد بازاری وابسته است خواهد داشت. بر اساس آمار بانک جهانی و سازمان سیا، اکثریت عمده مردم ایران یعنی حدود 67 تا 71 درصد درآمدشان وابسته به اقتصاد بازار است.

گزینه‌های مهم کوتاه مدت برای سیاست آمریکا

در حالی که آمریکا باید تحریم ها و گزینه های دیپلماتیک را دنبال کند، می بایست احتمال شکست تحریم ها و دیپلماسی در یک تا سه سال آینده را مدنظر قرار دهد. در کوتاه مدت، آمریکا باید هر آنچه در توان دارد به کار گیرد تا تحریم ها منجر به مذاکرات موفق شود. برای این منظور، آمریکا باید گزینه های زیر را دنبال کند:

اعمال تحریم های سازمان ملل، چند جانبه و یک جانبه که حداکثر کارایی و تاثیرگذاری را داشته باشند؛

به روشنی اعلام کنند آمریکا و متحدانش به ایران مشوق های لازم برای توقف و پایان دادن به تحریم ها را ارائه می دهد؛

با متحدین اروپایی، کشورهای حوزه خلیج فارس و اسرائیل همکاری نزدیکی تری داشته باشد؛

مورد متقاعد کننده ای برای مردم ایران، متحدانش و جهان ارائه دهد که ایران به دنبال دستیابی به سلاح هسته ای است؛

از تلاش برای انتقال تسلیحات به متحدین خود به عنوان تکمیل کننده تحریم ها بهره ببرد؛

با سازمان ملل، آژانس بین المللی انرژی اتمی و دیگر سازمان های وابسته به آنها برای به روز رسانی توافق نامه ها و اطمینان از تعهد کامل ایران به قوانین بین المللی همکاری نماید؛

از کنترل تسلیحات با تقویت «ان پی تی» حمایت کرده و به آژانس بین المللی انرژی اتمی ابزار و آزادی لازم برای این کار را اعطا کند.

از دخالت های تهاجمی نظیر تغییر رژیم اجتناب کند اما از ایرانیان خارج از کشور حمایت استراتژیک نماید و جنبش های داخلی را به سوی دموکراسی تشویق نماید؛

مانع حمله پیشگیرانه اسرائیل به ایران شود که ملی گرایی را در ایران تشدید می‌کند؛

اولویت کوتاه مدت به دیپلماسی با ایجاد سطح جدیدی از مهار

براساس این گزارش، تحریم ها و دیپلماسی بهترین گزینه بد هستند اما خیلی مشخص نیست که بتوانند از پیشرفت ایران به سمت توانایی تسلیحات هسته ای ممانعت به عمل آورند. علی رغم فقدان پیشرفت های دیپلماتیک و تاخیر ایرانی ها برای خریدن زمان، مذاکرات ممکن است موفقیت آمیز باشد. مذاکرات موفق ممکن است تغییرات دراز مدتی برای روابط ایران و آمریکا به ارمغان آورد.

اما محتمل ترین گزینه یعنی شکست تحریم ها، شکست مذاکرات و رژیم غیر قابل انعطاف ایران ممکن است یا منجر به حملات پیشگیرانه شود که در سطح یک جنگ محدود باقی بماند یا سرآغاز سال ها درگیری و مقابله با ایران در همه سطوح شود.

افزایش فشار روی ایران می تواند منجر به ریسک پذیری این کشور شده و ایران دست به اعمال گزینه‌های نظامی بزند. گزینه های نظامی نمایشی و محدود می تواند به درگیری های جدی ختم شده و حادثه های تصادفی به یک جنگ تمام عیار تبدیل شود.  اگر بدون اینکه ایران به سمت توانایی نظامی هسته ای پیش رود، تحریم ها و درگیری ها برای چند سال طول بکشد، این امر منجر به افزایش قیمت نفت و فشار بر اقتصاد جهانی خواهد شد. اگر در طول همین دوره چند ساله، ایران برنامه سلاح های هسته ای خود را بدون واکنش قاطع از سوی آمریکا تکمیل کند ممکن است بسیاری دیگر از کشورها از ترس تلافی ایران، تحریم ها یا مواضع محکم را کنار بگذارند.

اگر تحریم ها بر همین منوال و بدون حملات پیشگیرانه ادامه یابد، ایران هزینه بیشتری را پرداخت کرده و حمایت عمومی از نظام سیاسی ایران به احتمال قوی روند نزولی خود را ادامه خواهد داد. به علاوه ایران نمی تواند خیلی مطمئن باشد که استفاده از تاکتیک های نامتقارن سطح پایین بتواند بدون واکنش آمریکا و دیگر کشورها در قالب درگیری نظامی یا اقتصادی صورت گیرد. ایران نمی تواند در هیچ سطحی تفوق کامل یافته و افزایش روند درگیری و اقدامات تهاجمی می تواند منجر به نابودی نیروهای نظامی ایران و دیگر سرمایه های این کشور شود.

آمادگی برای حملات پیشگیرانه و یا گسترش بازدارندگی

ریسک مواجهه نظامی -حتی در تئوری-  باید برای همه طرف های درگیر دلیلی محکم بر مذاکره باشد. اما در عمل طرفین نتوانسته اند نتیجه ای حاصل نمایند. فرض آنکه تحریم ها موفق شود مذاکرات پر باری را رقم بزند با محدودیت هایی جدی نیز مواجه است. مذاکراتی که بر برنامه هسته ای ایران تمرکز دارد، در صورت موفقیت آمیز بودن تاثیرات محدودی خواهد داشت. ایران می تواند با حداقل ریسک ردیابی و بازرسی، بسیاری از جنبه های برنامه نظامی هسته ای خود را ادامه دهد. همانطور که مانورهای اخیر در خلیج فارس نشان می دهد، ایران در حال ایجاد ظرفیت های جنگ نامتقارن خود است. ایران با این قابلیت ها می تواند نیروهای دریایی متعارف را تهدید کرده و طیف متنوعی از تاکتیک ها را به کار برد. ایران همچنین از نیروی قدس، سرویس های اطلاعاتی و دیپلمات هایش به عنوان تهدیدی علیه کشورهای عربی و اسرائیل استفاده می کند. این امر نشان می دهد ادامه تمرکز روی تحریم ها و کنترل تسلیحات باید با اقدامات بازدارنده، افزایش ظرفیت نظامی، محدودیت ایران و حتی در صورت لزوم حملات پیشگیرانه همراه باشد.

در عین حال، نتایج سیاسی و استراتژیک جایگزینی تحریم ها و دیپلماسی با گزینه نظامی غیر قابل پیش بینی است و ریسک آن بسیار بالا است و به کارگیری زور بایستی آخرین گزینه محسوب شود. استفاده از زور شانس هر گونه دیپلماسی و حق حیات را از جمهوری اسلامی گرفته و ایران را وادار  می کند تا با به کارگیری نیروهای نیابتی خود حملات نظامی ترتیب داده و در این فرایند بحران عظیم اقتصادی و انرژی ایجاد نماید.

موفقیت موقت برای حملات محدود نظامی ممکن است رهبران ایرانی را متقاعد کند داشتن سلاح هسته ای برای بقا و ممانعت از حملات آتی ضروری است. هر گونه حمله نظامی وقتی باید انجام شود که مشخص باشد نمی توان رژیم ایران را از ساخت سلاح هسته ای باز داشت.

زمانبندی تاثیر تحریم‌های جدید آمریکا

• مارس 2013، افزایش 10 درصدی ریال در مقابل دلار به خاطر تزریق دلار از سوی دولت و لحن مثبت مذاکرات آلماتی

• 22 مارس 2013، گزارش وال استریت ژورنال درباره کاهش 20 درصدی تولید نفت ایران از دسامبر 2011

• فوریه 2013، کاهش 30 درصدی واردات نفتی کره جنوبی از ایران

• فوریه 2013، گزارش خبرگزاری فرانسه درباره کاهش ارزش ریال در برابر دلار به کمترین حد (39 و 40 هزار ریال)

• 23 ژانویه 2013، کاهش تولید صنعت خودرو ایران از 1.2 میلیون به 677 هزار خودرو

• 27 فوریه 2013، ارائه «قانون بازدارندگی هسته ای ایران» (H.R.850) با حمایت دو حزب دموکرات و جمهوری خواه در کنگره

• 9 ژانویه 2013، گزارش بانک مرکزی ایران مبنی بر نرخ تورم 27.4 درصدی

• 8 ژانویه 2013، انتشار گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا مبنی بر کاهش تولید نفت ایران

• 2 ژانویه 2013، امضا قانون بودجه 2013 وزارت دفاع آمریکا از سوی باراک اوباما و تحریم های بیشتر علیه ایران

• 12 دسامبر 2012، گزارش ماهیانه آژانس بین المللی انرژی مبنی بر کاهش تولید نفت ایران از 2.7 به 1 میلیون بشکه در اول 2013

• 10 دسامبر 2012، انتشار گزارش موسسه مالی بین المللی درباره تاثیر تحریم ها بر ایران

• اکتبر 2012، کاهش ارزش ریال در برابر دلار به 37 هزار ریال

• 15 اکتبر 2012، اعلام تحریم های جدید اتحادیه اروپا علیه سیستم بانکی ایران، نفت و صنعت پتروشیمی

• 1 جولای 2012، اجرایی شدن تحریم محصولات پتروشیمی ایران از سوی اتحادیه اروپا

• 10 آگوست 2012، امضاء قانون «کاهش تهدید ایران و حقوق بشر سوریه» از سوی اوباما

• 14 مارس 2012، قطع سوئیفت از سوی اتحادیه اروپا

• 27 فوریه 2012، اجرای اصلاحیه قانون تنظیم مقررات تحریم مالی ایران از سوی وزارت خزانه داری

• 5 فوریه 2012، امضاء دستور اجرایی 13599 از سوی باراک اوباما

• 23 ژانویه 2012، تحریم نفتی ایران از سوی اتحادیه اروپا

• 31 دسامبر 2011، امضاء قانون بودجه 2012 وزارت دفاع آمریکا از سوی اوباما

• نوامبر 2011، اعلام تحریم های یک جانبه وزارت خزانه داری ذیل قانون سیسادا

• 21 نوامبر 2011، اعلام تمامی بخش مالی ایران شامل بانک مرکزی به عنوان «نهادهای پول شویی» از سوی وزارت خزانه داری آمریکا

• 27 جولای 2010، تحریم اتحادیه اروپا روی کالاها با کاربرد دو گانه، معامله اسلحه و قطعات مرتبط با برنامه هسته ای

• 1 جولای 2010، امضاء «قانون جامع کاهش سرمایه گذاری، مسئولیت و تحریم ایران» (سیسادا) از سوی باراک اوباما