پدافند کالبدی و صیانت از زیرساخت‌های حیاتی کشور

پدافند کالبدی مجموعه اقدامات مهندسی مستقیم و غیرمستقیم موثر بر طرح‌های عمرانی کشور است که منجر به کاهش آسیب‌پذیری، ارتقای پایداری ملی و تداوم خدمات ضروری زیرساخت‌های موجود و آتی‌الاحداث می‌گردد.

پدافند کالبدی در برابر تهدیدات کالبدی به کار گرفته می‌شود. تهدید کالبدی هر نشانه پیشامد یا اتفاقی است که با عوامل تهدید سخت، نیمه‌سخت و نرم منجر به آسیب‌رسانی به زیرساخت‌های کالبدی کشور می‌شود. این تهدیدات می توانند طبیعی باشند مانند سیل، طوفان، زلزله، امواج گرمایی، برف سنگین، گردو غبار و ...و یا غیرطبیعی و غیرعمد مانند آتش‌سوزی و آلودگی باشند یا غیرطبیعی عمدی مانند حملات نظامی و تروریستی، شیمیایی، پرتویی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی باشند.

در پدافند کالبدی منظور از کالبد تمام زیرساخت‌ها، شریان‌های ارتباطی، خطوط انتقال انرژی و ارتباطی مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور و به طور کلی پیکره کشور است. کشور ما چه از نظر حوادث طبیعی و چه از نظر حوادث غیر‌طبیعی عمد و غیرعمد وضعیتی دارد که چندان جالب نمی‌باشد و نیازمند توجه بیش از پیش است. در زمینه حوادث طبیعی می‌توان به بحران زلزله اشاره کرد.

زلزله یکی از واقعیات جغرافیای کشور ماست و 68 درصد شهرهای کشور ما در محدوده پرخطر اطراف گسل‌ها هستند. به طور متوسط هر سال یک زلزله 6 ریشتری و هر 10 سال یک زلزله به بزرگی 7 ریشتر در کشور رخ می‌دهد و بر پایه آمارهای رسمی در 25 سال گذشته 6 درصد تلفات جانی کشور ناشی از زلزله بوده است. سیستم شهرهای امروزی که با رشد جمعیت گسترش زیرساخت‌ها و پیشرفت‌های اقتصادی همراه بوده است حساسیت بیشتری به زلزله دارد.

نگاه به زلزله باید از حالت سنتی خود که آنرا مهندسی زلزله می‌نامند و ابعاد فنی آن را در مورد سازه‌ها مورد توجه قرار می‌دهند خارج شده و به‌عنوان شاخه‌ای از برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار گیرد. شهرهای متراکم همواره در خطر بزرگ زلزله قرار دارند اما باید بیندیشیم که فضاهای شهری را چگونه برای مواجهه با بلایا آماده کنیم. چگونگی وقوع بلایای طبیعی از جمله زلزله در اختیار ما نیست اما پاسخ به بلایای طبیعی در حیطه قدرت و توان ماست و راهبردهای مدیریتی است.

که میزان خسارات اجتماعی و اقتصادی یک بلیه طبیعی مانند زلزله را تعیین می‌کند. مدیریت بحران و نگاه پدافند غیرعامل در این زمینه بسیار پراهمیت است. زلزله 6.9 ریشتری که در سال 1988 در اسپیتاک ارمنستان حدود 25 هزار نفر را به کام مرگ کشاند تحقیقات نشان داد که اگر زلزله فقط 5 دقیقه دیرتر اتفاق می‌افتاد تلفات انسانی به نصف می‌رسید چرا که مدارس تعطیل می‌شدند و دانش‌آموزان کلاس‌ها را ترک می‌کردند. این نشان می‌دهد که برخی فضاهای شهری چه نقش پررنگی در کاهش یا افزایش خسارات دارند و بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرند.

نمی‌توان کتمان کرد که بین خسارات انسانی زلزله و سطح اقدامات پدافندی ما ارتباطی معنادار وجود دارد به عنوان نمونه زلزله 8 ریشتری سال 2003 در هوکاییدو ژاپن تنها یک نفر تلفات داشت اما زلزله 6.6 ریشتری بم یک سوم مردم این شهر را به کام مرگ فرستاد. معضل طبیعی دیگر در کشور ما وقوع سیل است. کشور ایران به لحاظ سیل‌خیزی در رده هفتم جهان قرار دارد. در پنجاه سال گذشته بیش از 3700 سیل حادثه‌خیز در کشور به ثبت رسیده است.

تعداد وقوع سیل در کشور ما هم‌اکنون نسبت به پنج دهه پیش، بیش از 10 برابر شده است روند رو‌به‌رشد سیل‌ها در کشور حاکی از آن است که اکثر مناطق کشور در معرض تهاجم سیلاب‌های ادواری و مخرب قرار داشته و ابعاد خسارات جانی و مالی آنها افزایش یافته است. در باره این مسئله نیز نگاه جامع به موضوع سیل‌خیزی کشور و اقدامات پدافندی باید مورد توجه قرار گیرد. از دیگر حوادث می‌توان به حوادث غیرطبیعی غیر‌عمدی مانند آتش‌سوزی اشاره کرد.

آتش‌سوزی دردناک پلاسکو نمونه‌ای از این مخاطرات است که فرسودگی بافت‌ها و زیرساخت‌های شهری را به ما گوشزد می‌کند. بنابر‌ گزارش مسئولان بیش از 60 هزار هکتار بافت فرسوده در کشور و بیش از 3 هزار هکتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد که تمامی خصوصیات فرسودگی یعنی ناپایداری، ریزدانگی و نفوذناپذیری را دارند و ناکارآمدی و کاهش کارایی در آنها دیده می‌شود و باز بنا بر اظهارات مسئولان امر بیش از 3 هزار ساختمان شبیه پلاسکو در تهران وجود دارد که این امر یک تغییر نگرش اساسی در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری را می‌طلبد.

از جمله تهدیدات عمدی که متوجه کشور است می‌توان به تهاجم نظامی و البته تروریسم اشاره کرد. در شرایط کنونی اقتدار نیروهای مسلح و توان بالای دفاعی کشور احتمال تهاجم نظامی را به حداقل ممکن رسانده است اما در بعد تروریسم دو مورد حمله تروریست‌ها به مجلس شورای اسلامی و ترور کور مراسم رژه اهواز یادآور آن است که پدافند کالبدی باید مورد بازنگری دقیق قرار گیرد.

یکی از بخش‌هایی که در پدافند کالبدی باید به دقت بیشتر مورد توجه و ارزیابی قرار بگیرد ساختمان و معماری است. در هر شهر بیش از 50 درصد مساحت آن به مسکن و ساختمان‌های‌ مسکونی اختصاص می‌یابد و فضاهای مسکونی از نظر وسعت و اهمیت، بیشتر از دیگر کاربری‌ها مانند کاربری‌های تجاری، فضای سبز و فضای ارتباطی در حیات شهری ایفای‌ نقش می‌کنند.

از جمله عوامل عمده افزایش تلفات در هنگام وقوع بحران‌ها در شهرها و مناطق مسکونی آسیب‌پذیری بالای ساختمان‌ها به موجب برنامه‌ریزی ناصحیح در حوزه مسکن، ساختار و آرایش فضایی نا‌مناسب مساكن و كاربری‌ها، مشکلات سازه‌ها، استحکام ضعیف، شبکه‌های ارتباطی غیراستاندارد و بافت نامنظم است. یکی از رویکردهای مهم پدافند غیرعامل در ساختمان‌ها، امروزه هوشمند‌سازی است. هوشمندسازی ساختمان شامل نصب و به‌کار‌گیری سیستم‌های تکنولوژیکی پیشرفته و یکپارچه مربوط به ساخت‌وساز است. این سیستم شامل اتوماسیون ساختمان، امنیت زندگی، ارتباطات از‌راه‌دور، زنگ‌های هشدار‌دهنده و سیستم‌های مدیریت تأسیسات است. ساختمان‌های هوشمند اطلاعات عملی و کاربردی را در مورد کلیت ساختمان و یا فضای داخلی آن در اختیار ساکنان قرار می‌دهند.

از دیگر عناصری که در پدافند کالبدی بسیار حائز اهمیت است شریان‌های ارتباطی و مسیرهای حمل و نقل کشور است که هم در اثر حوادث طبیعی و هم غیرطبیعی می تواند جریان اصلی اقتصادی اجتماعی کشور را مختل کند. شبکه حمل و نقل که متشکل از فرودگاه‌ها، بنادر و اسکله‌ها، خطوط ریلی، پایانه‌های مسافربری و باربری، آزادراه‌ها و جاده‌های اصلی، پل‌ها و تونل‌ها می‌باشد به جهت نقش فعال در جابه‌جایی دارای ضریب اهمیت بالایی هستند و همانطور که می‌دانیم در تئوری پنج حلقه‌ای واردن زیرساخت‌ها و از جمله شبکه راه‌ها به مثابه اندام‌های حرکتی، دست‌ها و پاه‌ها در بدن هستند. در قرن بیست‌و‌یکم و با دیجیتال شدن و هوشمندشدن سیستم‌های حمل و نقل، علاوه بر حملات فیزیکی آنها در معرض حملات سایبری و تروریسم سایبری نیز قرار دارند. حمله سایبری  مي‌تواند به ترافيك در راه‌ها، ترافيك هوايي و يا حتي ترافيك قطارها منجر شود و حتي ممكن است خدمات اورژانسي را نيز تحت تأثير قرار دهد. همين موضوع مي‌تواند در اثر يك اتفاق طبيعي نيز به وجود آيد و منجر به فلج شدن يك منطقه و حتي يك كشور شود. قطب‌هاي پايانه‌هاي ترابري جاده‌اي خطوط زميني)، حفاظت ساختمان اصلي ايستگاه‌هاي بزرگ مسافري راه‌آهن و پايانه‌هاي مسافري جاده‌اي در برابر حملات نظامي يا تروريستي لازم است زيرا تخريب يا انفجار و آتش‌سوزي در اين ساختمان‌ها به علت تراكم مسافران، باعث خسارت‌هاي سنگين جاني و مالي مي‌شود و علاوه بر آن انعكاس رسانه‌اي موضوع در فضاي رواني جامعه نيز مؤثر است. نظر به اهمیت موضوع پدافند کالبدی قرارگاه پدافند کالبدی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سازمان پدافند غیرعامل وظیفه تبیین و تشریح و سیاست‌گذاری این حوزه را عهده‌دار است و برای ارتقاء تاب‌آوری پیکره کالبدی کشور در برابر مخاطرات غیرطبیعی به برنامه‌ریزی و ایفای نقش می‌پردازد.

از دیگر عناصری که در پدافند کالبدی بسیار حائز اهمیت است شریان‌های ارتباطی و مسیرهای حمل و نقل کشور است که هم در اثر حوادث طبیعی و هم غیرطبیعی می تواند جریان اصلی اقتصادی اجتماعی کشور را مختل کند. شبکه حمل و نقل که متشکل از فرودگاه‌ها، بنادر و اسکله‌ها، خطوط ریلی، پایانه‌های مسافربری و باربری، آزادراه‌ها و جاده‌های اصلی، پل‌ها و تونل‌ها می‌باشد به جهت نقش فعال در جابه‌جایی دارای ضریب اهمیت بالایی هستند و همانطور که می‌دانیم در تئوری پنج حلقه‌ای واردن زیرساخت‌ها و از جمله شبکه راه‌ها به مثابه اندام‌های حرکتی، دست‌ها و پاه‌ها در بدن هستند.

در قرن بیست‌و‌یکم و با دیجیتال شدن و هوشمندشدن سیستم‌های حمل و نقل، علاوه بر حملات فیزیکی آنها در معرض حملات سایبری و تروریسم سایبری نیز قرار دارند. حمله سایبری  مي‌تواند به ترافيك در راه‌ها، ترافيك هوايي و يا حتي ترافيك قطارها منجر شود و حتي ممكن است خدمات اورژانسي را نيز تحت تأثير قرار دهد.

همين موضوع مي‌تواند در اثر يك اتفاق طبيعي نيز به وجود آيد و منجر به فلج شدن يك منطقه و حتي يك كشور شود. قطب‌هاي پايانه‌هاي ترابري جاده‌اي خطوط زميني)، حفاظت ساختمان اصلي ايستگاه‌هاي بزرگ مسافري راه‌آهن و پايانه‌هاي مسافري جاده‌اي در برابر حملات نظامي يا تروريستي لازم است زيرا تخريب يا انفجار و آتش‌سوزي در اين ساختمان‌ها به علت تراكم مسافران، باعث خسارت‌هاي سنگين جاني و مالي مي‌شود و علاوه بر آن انعكاس رسانه‌اي موضوع در فضاي رواني جامعه نيز مؤثر است.

نظر به اهمیت موضوع پدافند کالبدی قرارگاه پدافند کالبدی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سازمان پدافند غیرعامل وظیفه تبیین و تشریح و سیاست‌گذاری این حوزه را عهده‌دار است و برای ارتقاء تاب‌آوری پیکره کالبدی کشور در برابر مخاطرات غیرطبیعی به برنامه‌ریزی و ایفای نقش می‌پردازد.

دکتر سامان نوری-کارشناس برنامه ریزی شهری

ماهنامه صیانت پایدار