افکار عمومی هنوز هم واژه ترکمنچای را برای برچسب‌زنی به هر قراردادی که مغایر با منافع ملی باشد استفاده می‌کند. حتی در دوره معاصر نیز روسیه به عنوان کشوری غیر قابل اعتماد، حامی رژیم صدام حسین و همسو با غرب در اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران شناخته می‌شود.
با این حال در طول چند سال گذشته این رویکرد به آرامی در حال تغییر است. تغییرات گسترده در جغرافیای کشورهای همسایه روسیه از جمله اوکراین و تهدید ناشی از فعالیت‌های گسترده تروریستی عمدتاٌ با حمایت غرب و کشورهای عربی در منطقه خاورمیانه می‌باشد ایران و روسیه را به هم نزدیک کرده است.
از یک طرف با تحریم‌های یکجانبه آمریکا و اتحادیه اروپا روسیه دیگر نمی‌تواند به ایجاد کمربندی از ولادی وستک تا شهر دوبلین در ایرلند امیدوار باشد و از طرف دیگر ایران به دنبال متحدی قابل اطمینان در مقابل آمریکا است. از این رو به نظر می‌رسد که پس از مدت‌ها زمینه برای همکاری‌های گسترده بین دو کشور فراهم شده است.
*از ذوب آهن تا اسکاد
یکی از مهم ترین موانعی که در خصوص توسعه روابط دو جانبه بین ایران و روسیه وجود دارد، بدبینی برخی از طرف‌ها نسبت به توانمندی روسیه برای تامین نیازهای ایران است. جالب اینجاست که روسیه اولین کشوری است که به ایران برای توسعه صنایع سنگین در دهه شصت میلادی یاری رسانده است.
هزینه این کار در قبال صادرات گاز ایران به اتحاد شوروی پرداخت می‌شد و اولین ثمره آن ساخت ذوب آهن اصفهان بود. ساخت این مجتمع در چارچوب پروتکل همکاری‌های فنی و اقتصادی بین دولت ایران و شوروی سابق در ۲۳ دی ماه ۱۳۴۴ به تصویب مجلس وقت رسید و عملیات اجرایی احداث این مجتمع عظیم صنعتی در منطقه دشت مقاوم طبس ۱۳۴۶ آغاز شد.
علاوه بر مجتمع ذوب آهن صنایع سنگین دیگری از جمله ماشین سازی تبریز نیز با کمک روس‌ها در ایران افتتاح شد. در دهه ۵۰ میلادی نیز زمانی که آمریکا از فروش موشک بالستیک رادستون با برد ۶۰ مایل به ایران طفره رفت رژیم شاه تلاش کرد با بستن قراردادهای نظامی امکان تهیه چنین تجهیزاتی را فراهم کند. در نتیجه روسیه تعداد محدودی موشک بالستیک اسکاد با برد 300 کیلومتر را در اختیار رژیم پهلوی قراردارد که در جنگ تحمیلی ایران علیه عراق به کار رفتند.
*اتحاد در فروش نفت
با گذشت سال‌ها از آن زمان به طور حتم هم اکنون ظرفیت بالاتری برای همکاری دو طرف وجود دارد که می‌تواند بر این بدبینی غلبه کند. تاکنون موافقت‌نامه‌های گوناگونی بین دو کشور برای برقی کردن خطوط راه آهن ایران و همچنین اختصاص فاینانس دولتی برای تکمیل پرو‍ژه‌های نا تمام دولتی به امضا رسیده است.
اما آنچه که در شرایط فعلی می تواند به ایران کمک بیشتری بکند، همکاری دو طرف برای مهار تحریم‌های یکجانبه آمریکا در حوزه انرژی است. تا پیش از خروج آمریکا از برجام، تمام توان ایران حول محور جذب شرکت‌های غربی برای مشارکت در توسعه میادین نفت و گاز در کنار دریای خلیج فارس و خوزستان متمرکز بود. قرار داد ایران و شرکت توتال برای توسعه فاز یازده پارس جنوبی با همکاری شرکت چینی «س.ان.پی.اس» اولین گام در این مسیر بود اما خروج یکجانبه ترامپ از برجام و خروج شرکت های نفتی غربی از جمله توتال، مرسک و شل بروکرات های نفتی ایران را نا امید کرده است.
در چنین شرایطی حضور شرکت های نفتی روسیه و چین در ایران که درگیر کاهش تولید نفت از میادین قدیمی خود است، نقش مهمی در کم اثر کردن تحریم‌های نفتی آمریکا ایفا می‌کند. در اولین گام شرکت سی.ان.پی.سی به طور کامل جای شرکت توتال را در فاز یازده پارس جنوبی را گرفت و مذاکرات تازه ای با شرکت های روسی برای اجرای پروژه های جدید آغاز شد.
حتی شایعاتی از قول پوتین به علی‌اکبر ولایتی در سفر به مسکو برای سرمایه گذاری پنجاه میلیارد دلاری در صنایع نفت و گاز ایران منتشر شد. هم اکنون مهم ترین پروژه نفتی ایران و روسیه بحث در خصوص فروش نفت ایران از سوی روسیه در بازارهای بین المللی است.
این طرح مدت ها پیش و در ابتدای دولت روحانی برای صادرات و فروش روزانه پانصد هزار بشکه نفت ایران از سوی روسیه مطرح شده بود و حالا بار دیگر به عنوان یک پرونده جدی مطرح شده است. تثبیت قیمت نفت در بازارهای بین المللی نیز جزو دستورکارهای همکاری بین ایران و روسیه است و هم اکنون روسیه یکی از همراهان اوپک در طرح کاهش تولید نفت است.
البته طبیعی است که ایران و روسیه به عنوان دو صادر کننده نفت دارای تعارضاتی با یکدیگرند که حل آن ها نیاز به تبادل نظر ممتد دارد.
*حذف دلار هدفی ارزشمند
در کنار همکاری بین دو کشور در حوزه انرژی، مقابله با سوء استفاده آمریکا از قدرت دلار در مبادلات جهانی از موضوعات مورد علاقه برای همکاری دو طرف بوده است.
تاکنون در دو دیدار ولادیمیر پوتین با رهبر معظم انقلاب اسلامی این مساله به صورت جدی مطرح شده است. در دیدار این دو در حاشیه اجلاس تهران در خصوص سوریه، پوتین با تاکید بر اقدامات خلاف عرف آمریکایی ها در این حوزه تصریح کرد آمریکایی‌ها با ایجاد محدودیت در تبادلات مالی در حال انجام یک اشتباه راهبردی هستند زیرا به قیمت یک موفقیت سیاسی و کوتاه‌مدت، موجب سلب اعتماد از دلار در فضای جهانی و تضعیف آن خواهند شد.
البته روس ها از مدت ها پیش به دنبال توسعه مبادله با پول ملی خود بوده اند و در این میان همکاری های گسترده ای را با کشورهایی همچون چین و ترکیه آغاز کرد. روسیه و چین در سال 2015 قراردادی 30 ساله برای صادرات گاز به ارزش 400 میلیارد دلار را امضا کرده اند. دو طرف توافق کرده اند که برای تسویه حساب این معامله عظیم گازی از ارزهای مشترک دو کشور از جمله روبل و یوان استفاده کنند.
از سوی دیگر اردوغان نیز بارها بر آمادگی خود برای حذف دلار از مبادلات خود با روسیه سخن گفته است. روس ها حتی یک سامانه جایگزین برای سوییفت آغاز کرده اند. روسیه در سال ۲۰۱۴ با همکاری شرکت CyberPlat شروع به طراحی یک سیستم پیام رسان مالی بین المللی(SPFS) کرده است که قرار است جایگزینی برای عملیات سوئیفت به منظور انتقال داده ها و پیام های مالی در سطح بین الملل باشد.
ایران و روسیه قدم های ابتدایی را برای اتصال سیستم بانکی دو کشور را آغاز کرده اند. هم اکنون شبکه تبادل داخلی پول بین دو کشور شامل شتاب در ایران و "mir" در روسیه به هم دیگر متصل شده است و کاربران بانک ملی با استفاده از کارت های خود در روسیه می توانند با لحاظ کردن برابری ارزش پول بین دو کشور روبل تحویل بگیرند.
در این میان سخنان عبدالرضا همتی رییس بانک مرکزی ایران در فضای مجازی در خصوص تصمیم بانک های مرکزی ایران، روسیه و ترکیه برای حذف دلار و سفر به مسکو برای پیگیری توافقات صورت گرفته نشانه ای از پیشرفت های صورت گرفته در این میان است.
*منطقه و آنچه همکاری ایران و روسیه می تواند حاصل کند
مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا و تکمیل کردن همکاری های صورت گرفته در خاورمیانه و سوریه جزو مباحثی است که در دستور کار دو طرف قرار دارد.
اگرچه پیشرفت های وسیعی در سوریه صورت گرفته است، اما چالش های موجود برای حل و فصل کامل مسئله همچنان باقی است. نحوه هدایت آشتی ملی در سوریه، حل و فصل مسئله کردها و همچنین نحوه بازسازی سوریه پس از پایان جنگ از نکات مهمی است که به همکاری دو طرف نیاز دارد.
آمریکا و رژیم صهیونیستی به شدت به دنبال بهره برداری از شکاف های موجود بین ایران و روسیه برای جدایی دو طرف هستند. حملات مداوم رژیم صهیونیستی به پایگاه های حزب الله و ایران در سوریه که اغلب نیز با هماهنگی قرارگاه پدافند هوایی روس ها در حمیم صورت می گیرد، موجب برخی اعترضات در ایران به عملکرد روس ها شده است.
با این وجود دو طرف همچنان به همکاری های گسترده خود برای مقابله با تروریست ها پایبند هستند. عملیات ادلب و پیگیری مسیر آستانه بخشی از این تعهد مشترک است. از سوی دیگر ایران امیدوار است تا روسیه در مسئله یمن نیز به عنوان یک میانجی برای جلوگیری از کشتار مردم مظلوم این کشور مداخله کند. این مسئله از آنجا اهمیت دارد که روس ها نفوذ به نسبت خوبی بر روی عربستان سعودی دارند و این مسئله را در خصوص همکاری بر سر کاهش تولید نفت نشان داده اند.
روس ها نیز تاکنون چندین بار از نفوذ خود برای رساندن برخی کمک های ضروری به مردم یمن استفاده کرده اند.
رهبری در دیدار با پوتین با اشاره به وجود زمینه برای نقش‌آفرینی سیاسی روسیه در دیگر مسائل منطقه، به شرایط اسف‌بار مردم یمن و کشتار آنان به‌وسیله‌ی سعودی‌ها اشاره کردند و افزودند: سعودی‌ها قطعاً در یمن به نتیجه نخواهند رسید و نخواهند توانست مردم مقاوم یمن را به زانو درآورند.
*گسترده شدن همکاری های نظامی در انتظار لغو تحریم های هسته ای
توسعه همکاری های نظامی بین دو کشور از جمله مهم ترین زمینه های مورد توجه بین دو طرف است. ایران روسیه هم اکنون سطحی از همکاری های نظامی را در سوریه تجربه می کنند، اما ایران به شدت تمایل دارد تا این روابط را توسعه دهد.
مهم ترین مانع در راه توسعه همکاری های نظامی بین دو طرف باقی ماندن تحریم های نظامی علیه ایران به مدت 5 سال است. تاکنون نزدیک به 3 سال از تصویب قطعنامه مرتبط با برجام گذشته است و تا دو سال دیگر در صورت پابرجا ماندن برجام بدون حضور آمریکا، این تحریم ها به طور کامل لغو می شوند.
اقدام روسیه در لغو ممنوعیت تحویل سامانه دفاعی اس-300 قدمی مثبت و رو به جلو بود که در تقویت توان دفاعی ایران نقشی موثر است. ایران تمایل خود را برای خرید جنگده سوخو-30 را نشان داده و روس ها آن را موکول به لغو تحریم های نظامی کرده اند.
عمده ترین همکاری دو طرف هم اکنون در تبادل تجربیات دفاعی در سوریه و همچنین ارائه خدمات به تسلیحات روسی در ایران محدود شده ، اما انتظار این است که در آینده نزدیک بتوان شاهد گسترش این روابط بود.
*مسیر روشن اما نیازمند دقت
تشکیل محور تهران-مسکو می تواند یک کابوس واقعی برای غرب باشد. زمانی که جنگنده های توپولف-22 M از پایگاه نوژه همدان برای بمباران تروریست ها در سوریه استفاده کردند، جان کری خواستار به راه افتادن یک کارزار رسانه ای برای یادآوری اختلافات قدیمی دو کشور به افکار عمومی ایرانیان شد.
روابط روسیه و ایران می تواند آینده بسیار خوبی داشته باشد، به شرط آن که با در نظر گرفتن تمام جوانب و حساسیت های موجود در سطح جهانی و منطقه ای به سمت جلو حرکت کرد.