آتش در دل نیستان
چند وقتی می‌شود که آتش، ناجوانمردانه به دل نیزار‌های این تالاب خاطره‌انگیز زده و هر روز هم بیشتر از روز قبل زبانه می‌کشد. تا جایی که دود ناشی از آن، سوای آنکه نبض زندگی هور را مختل کرده، نفس زندگی در برخی شهر‌های خوزستان را هم به شماره انداخته و زندگی مردم شهر‌های سوسنگرد، هویزه، رفیع، بستان و اهواز را فلج کرده و حتی سبب تعطیلی بسیاری از ادارات شهرستان‌های این خطه شده و مردم را روانه خانه و برخی را بیمارستان کرده است.
عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در تشریح ماجرای آتشی که به دامن هورالعظیم افتاده، چنین عنوان کرده است: «آتش‌سوزی تالاب در بخش کشور عراق رخ داده است. در مرحله نخست آتش‌سوزی بخش عراقی تالاب، با کمک سازمان حفاظت محیط زیست و استانداری خوزستان پس از ۱۰روز موفق شدیم مجوز‌های لازم را از کشور عراق برای مهار آتش با هلیکوپتر آبپاش اخذ کنیم که پس از دو سه روز تلاش، آتش مهار شد. متاسفانه پس ازدو مرحله اطفای حریق در بخش عراقی تالاب هورالعظیم، مجدداً آتش‌سوزی در سطح گسترده‌ای در بخش عراقی تالاب رخ داده که علت این آتش‌سوزی‌ها بررسی خواهد شد. خوشبختانه بخش ایرانی تالاب هورالعظیم آب دارد و مشکل آتش‌سوزی نخواهیم داشت.»
آیا عمدی در کار است؟
ماجرای آتش‌سوزی در هورالعظیم به دو ماه پیش و زمانی بازمی‌گردد که بخش‌هایی از تالاب در عمق ۲۸ کیلومتری خاک عراق دچار حریق و مساحت این آتش‌سوزی ۲۵ هزار هکتار عنوان شد. این حریق ادامه یافت و به هورالعظیم خاک ایران رسید، هر چند عنوان می‌شود حریق در دو مرحله از طریق دو فروند بالگرد و یک هواپیمای بزرگ آبپاش اطفا شد، اما بار دیگر از جایی دیگر سرچشمه گرفت.
برخی معتقدند تعلل‌ها در خاموشی به هنگام هورالعظیم از سوی مسئولان به بهانه کمبود تجهیزات و امکانات، باتلاقی بودن بخش‌هایی از تالاب و عدم امکان امدادرسانی به آن بخش‌ها و از همه مهم‌تر معطل ماندن برای گرفتن مجوز استفاده از بالگرد اطفای حریق از طرف عراقی، عملیات نجات هورالهویزه را به تعویق انداخت. چنانچه آتش سوزی ۱۳ تیر آغاز شد و مرحله نخست اطفای حریق ۲۹ تیر تا ۳ مرداد و مرحله دوم آبپاشی از ۱۱ تا ۱۵ مرداد انجام شد. واقعیت آن است که، چون آتش در خانه همسایه بود بدان کم‌توجهی شد و همین، عاملی بر ادامه آتش سوزی با وجود امداد رسانی بود. چنانچه در آغاز آتش‌سوزی عیسی کلانتری گفته بود: «این آتش‌سوزی در داخل خاک عراق است و ربطی به ما ندارد.»
با این حال ماجرا به شکل دیگری رقم خورد یا شاید هم به عمد به سمت دیگری هدایت شد؛ برخی ادامه زبانه کشیدن‌های آتش بر خرمن هور را عمدی و عده‌ای نیز غیرعمدی دانستند! در حالیکه عیسی کلانتری آتش‌سوزی هور را صد در صد عمدی می‌داند، علی ساری، نماینده اهواز می‌گوید: «آتش سوزی هورالعظیم به هیچ وجه عمدی نیست، چرا که اگر نی خشک شده را در همین هوای تهران زیر نور خورشید قرار دهیم، آتش می‌گیرد.»
وقتی دشمن آتش بیار معرکه می‌شود
باید اذعان داشت که در این میان دشمن هم آتش‌بیار معرکه شده و برای ایجاد تفرقه و نفاق و دامن زدن بر آتشی دیگر، آن هم از نوع همسایگی، یک بار طرف ایرانی را مقصر ماجرای آتش‌سوزی هور جلوه می‌دهد و باری دیگر طرف عراقی را. هر بار هم با چنان آب و تابی بر آن دامن می‌زند که بر باور ساده لوحان و زودباوران می‌نشیند.
اما با اینکه فضای مجازی پر است از، اما و اگر‌های فراوان پیرامون چرایی آتش سوزی هور و عمدی و غیرعمدی بودن آن و یا حتی اتهام به طرف عراقی مبنی بر دست داشتن در آن، سردار حسین اشتری، فرمانده نیروی انتظامی در مصاحبه‌ای عنوان می‌کند: «تا این لحظه هیچ گزارشی از آتش زدن هورالعظیم توسط طرف عراقی به ما نرسیده است.» و از آن طرف هم وزارت کشاورزی عراق در تکذیب خبر روزنامه سعودی «الشرق الاوسط» در مورد متهم کردن جمهوری اسلامی ایران از سوی این وزارتخانه درخصوص آتش زدن تالاب هورالعظیم، آن را رد می‌کند.
واقعیت آتش‌سوزی چیست؟
با این حال با اندکی بررسی در عمق ماجرا می‌توان عوامل اصلی این آتش‌سوزی را روشن ساخت؛ دلایل متعددی برای وقوع و گستردگی آتش هورالعظیم مطرح می‌شود از جمله خشکسالی و دمای بالای هوا (حدود ۵۰ درجه سانتی‌گراد در استان خوزستان)، کم‌آبی تالاب به دلیل تأمین نشدن حق‌آبه آن از سوی دولت، تخلفات شرکت ملی نفت ایران و در نهایت ناهماهنگی نهاد‌های دولتی و غفلت در مدیریت بحران.
گفته می‌شود سدسازی‌های بی حد و حصر ترکیه نیز شرایط خطرناکی را برای این تالاب بوجود آورده است. بنا بر گفته احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل محافظت از محیط زیست استان خوزستان؛ «پیش از این حدود ۶۰هزار هکتار از پهنه‌های هورالعظیم توسط شرکت‌های حفاری خشک شده و فعالیت‌های شرکت‌های نفتی همچنین باعث شد تا بنا بر اعلام سازمان حفاظت از محیط زیست، بخشی از این تالاب که از زیستگاه‌های غنی گیاهی و جانوری محسوب می‌شد، مسیر نابودی را آغاز کند و به مرداب تبدیل شود.»
با این حال، ناآرامی و بی‌نظمی در عراق هم عاملی شد تا دولت عراق برای مهار آتشی که از بخش عراقی تالاب آغاز شده بود، نتواند کار موثری انجام دهد، هر چند مسئولان ایرانی نیز زمانی برای مهار آتش در این کشور وارد عمل شدند که دیگر کار از کار گذشته و آتش به ایران رسیده بود. چنانچه سرانجام رایزنی‌های مقامات ایرانی برای عملیات اطفای حریق آن شد که ۱۰ تا ۱۲ روز پس از آغاز آتش! هواپیمای آبپاش به کانون‌های آتش‌سوزی هور در عراق اعزام شدند، اما نتیجه چندانی حاصل نشد.
از طرفی کوتاهی‌های محیط زیست و وزارت نیرو هم باعث شد رهاسازی آب در بخش ایرانی تالاب کم و به کندی انجام شود، این مسئله در کنار زندگی کشاورزی ساکنان منطقه باعث شد که آب در این تالار بیش از پیش کاهش یابد.
عوامل طبیعی آتش‌سوزی هورالعظیم.
اما عامل دیگری که برای آتش سوزی هورالعظیم عنوان می‌شود متصاعد شدن گاز متان از بخش‌های خشک تالاب است که برای رسیدن به چرایی و چگونگی این پدیده باید به اهمیت زیستی مهم هورالعظیم اشاره کرد.
این تالاب از نظر «تنوع زیستی» دارای اهمیت بسیار زیادی است. از طرفی هورالعظیم جزو تالاب‌های تیپ «پیت لند» به شمار می‌رود. این نوع از تالاب‌ها به انبار‌های تثبیت کربن معروف‌اند و وقتی آب دارند، کربن بسیار زیادی را تثبیت می‌کنند. هر وقت این بخش از تالاب‌ها تخریب یا خشک شود عنصر متان از شکل محلول به حالت گازی در می‌آید و به شدت اشتعال‌زاست. در این شرایط با کوچک‌ترین جرقه‌ای یا حتی با ذره‌بینی‌شدن نور خورشید تالاب قابلیت اشتعال دارد. سرعت گسترش آتش به دلیل وجود گاز متان بسیار بیشتر از آتش‌سوزی‌های معمولی است. در هورالعظیم هم همین اتفاق روی داده و گاز متان از بخش‌های خشک شده تالاب متصاعد می‌شود. به همین دلیل آتش‌سوزی در هورالعظیم بسیار خطرناک است. اهمیت تالاب هورالعظیم به عنوان یکی از پیت لند‌ها به قدری است که باید هر چه سریع‌تر بحران آتش‌سوزی در این تالاب مدیریت شود.
اخیراً مرتضی براری، رئیس سازمان فضایی ایران با اشاره به پایش ماهواره‌ای حریق تالاب هورالعظیم از خردادماه امسال تاکنون در خصوص عمدی بودن گفته است: «با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای پارامتر‌های مختلفی مانند پوشش گیاهی و تغییرات دما در منطقه تالاب مورد بررسی قرار گرفت، طی ۳ماه گذشته تغییرات دما تقریباً روند مشابهی داشته است، بنابراین در مجموع می‌توان گفت: عوامل محیطی در کنار عوامل انسانی باعث وقوع این آتش‌سوزی‌ها شده است.»
آبپاش دیگر توان مهار آتش را ندارد
با این حال به دلیل شدت آتش‌سوزی در هورالعظیم، دیگر بالگرد‌های آبپاش توان مهار آتش در بخش عراقی این تالاب را ندارند و باید در این زمینه به صورت زمینی اقدام کرد. هر چند برخی مسئولان از زمانبر بودن اطفای حریق تالاب هور می‌گویند برخی کارشناسان بر این باورند که شاید آزاد کردن آب پشت سد کرخه و لایروبی انشعاب‌های رودخانه کرخه در ورود آب به این تالاب، در مهار آتش‌سوزی تاثیرگذارتر از آبپاشی باشد. علی ساری می‌گوید: «روز به روز وضعیت در این منطقه بدتر می‌شود، چرا که هنوز از سیستم آبپاشی برای خاموش کردن آتش استفاده می‌شود. در حالی که باید رهاسازی آب صورت گیرد. نزدیک به ۵۰ روز از این آتش‌سوزی، هنوز هر روز مجوز پرواز گرفته می‌شود و توسط هواپیما روی آتش آب ریخته می‌شود.»
آخرین تلاش‌ها به کجا رسیده است؟
اهمیت هورالعظیم برای ایران بسیار زیاد است و هر چند اطفای حریق آن با تعلل مواجه بود ما بیشتر متضرر می‌شویم. بنا بر اعلام اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان، تاکنون حدود ۱۷هزار تا ۱۸هزار هکتار از این تالاب در آتش سوخته است، اما نجات این هور عظیم لازمه پای کار آمدن همه نهاد‌ها و همدلی و همکاری دولت و سازمان‌های مردم نهاد و از همه مهم‌تر همکاری دو طرف درگیر در آن است.
در آخرین تلاش‌ها برای حل مشکل آتش سوزی این تالاب عظیم، رئیس جمهوری، وزارت خارجه را مأمور رسیدگی هر چه زودتر به حریق هورالعظیم کرده و از طرفی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای مشارکت در خاموش کردن آتش‌سوزی هورالعظیم در خاک عراق درخواست کمک کرده است.
در روز‌های اخیر نیز جلسه‌ای در شورای عالی امنیت ملی برگزار و مقرر شده است که هیاتی متشکل از مسئولان مربوطه از جمله وزارت امور خارجه، محیط زیست و استانداری، در اسرع وقت به عراق سفر کرده و با مسئولان آن کشور مذاکره کنند یا از آن‌ها برای شرکت در جلسه‌ای در همین رابطه در ایران دعوت به عمل آورند.