ویژه‌نامه تحلیلی تبیینی عماد
۰۱ دی ۱۴۰۳ - ۱۷:۴۲
مرگی که کمتر از یک دقیقه به وقوع می‌پیوندد؛
تیرماه یک روز به خصوص را در خود جای داده است، روز مبارزه با سلاح های شیمیایی، سلاح هایی که بی رحم ترین نوع از تسلیحات هستند و به هیچ جنبنده ای رحم نمی کنند.
به گزارش پایداری ملی، هر چه تاریخ بشر به جلو می‌رود، همه امکانات و شرایط عجیب‌تر و پیچیده تر می شود. مثلا اگر روزی سربازها در جنگ ها از نیزه و شمشیر استفاده می کردند، این ادوات نظامی امروز به اسلحه و موشک تبدیل شده اند، اگر روزی جنگ‌ها بصورت تن به تن انجام می شد، جنگ امروز به گونه ای است که که بدون هیچ گونه رودررو شدنی و فقط با فشار دادن یک دنیا می‌توان از یک نیمکره، نیمکره دیگر زمین را هدف قرار داد. اما پیشرفت در جنگ‌افزارهای نظامی زمانی خطرناک شد که بشر به سلاح های شیمیایی و میکروبی دسترسی پیدا کرد، سلاح‌های کثیفی که شاید بتوان گفت از معدود اختراعات بشری است که پشیمانی به بار آورد.
تیرماه یک روز به خصوص را در خود جای داده است، روز مبارزه با سلاح های شیمیایی، سلاح هایی که بی رحم ترین نوع از تسلیحات نظامی هستند و به هیچ جنبنده ای رحم نمی کنند. سلاح هایی که پس از استفاده سریعا محو می شوند، اما اثرات آنها تا سال‌ها در محیط و افراد باقی می ماند.
سلاح‌های شیمیایی از جمله سلاح‌های غیر متعارفی است که علی رغم ممنوعیت قانونی، در سال‌های اخیر بیشترین استفاده از آنها می‌شود. استفاده از این سلاح‌ها در جنگ خسارات جبران ناپذیری را به نیروهای طرف مقابل وارد می‌کند و توان نظامی آنها را به شدت کاهش می‌دهد. در اثر به کارگیری این سلاح، افزون بر این که تعداد زیادی از نیروهای دشمن قابلیت عملیاتی خود را از دست می‌دهند و مجبور به ترک منطقه جنگی می‌شوند و بخش قابل توجهی از امکانات پشت جبهه نیز برای درمان مصدومان این سلاح‌ها به کار گرفته می‌شود. این سلاح‌ها هم چنین، اثرات روانی قابل توجهی را نیز وارد می‌آورند.
عوامل شیمیایی، ترکیب هایی هستند که در صورت کاربرد مؤثر بر ضد انسان، حیوان یا گیاه، به مرگ یا ضایعات قابل توجه دائمی یا موقّتی در ساختار اندامی آنها منجر می شود. جنگ افزار شیمیایی، عوامل شیمیایی هستند که به صورت جامد، مایع و گاز تهیه می شوند و در صورت انتشار در صحنه نبرد، منجر به بروز آثار کشنده، آسیب رساننده یا ناتوان کننده در موجودات زنده می گردند.
سلاح شیمیایی، شامل ترکیبات مخرب شیمیایی است که قدرت نفوذ بسیار بالایی دارند، این قدرت نفوذ بالا، وجه تمایز آن با دیگر سلاح هاست، این سلاح‌ها با توانایی نفوذ در ساختمان‌ها و وسایل نقلیه حتی به میزان کم، ظرف چند ثانیه یا چند دقیقه، موجب از دست دادن توانایی هر موجود زنده ای، یا حتی مرگ آنها می‌شود. تخریب یک سلاح شیمیایی یا اتمی در اثر انفجار آن، تابش رادیو اکتیویته و گرمایی آن و ترکیبات شیمایی مخرب آن است که اثرات آن، حتی در اثر تماس با لباس یا بدن فرد آلوده و یا به وسیله‌ی آب آلوده، منتشر می‌شود. گازهای وی ایکس، سارین، خردل، بوتولینوم توكسین و افلاتوكسین از کشنده ترین گازهای شیمیایی استفاده شده در جنگ ها هستند.
گازهای مخرب شیمیایی، دارای بویی شبیه به بوی سیر، بوی ماهی، بوی صابون یا بدون بوی خاصی هستند و بیشتر از طریق چشم ها، تنفس و کمتر از طریق پوست مسمومیت زا هستند.
استفاده از سلاح شیمیایی، تاریخچه‌ای به وسعت تاریخ
تاریخچه اندیشه بشر در استفاده از عوامل شیمیایی و میکروبی در جنگ ها، به دوران پیش از میلاد مسیح باز می گردد. از همان هنگام، فرماندهان در جنگ ها، برای تخریب روحیه دشمن و شکست سریع‌تر آنان، از هر وسیله ممکن، مطابق با دانش و پیشرفت فنون عصر خویش، سود می بردند. مثلا یونانیان در جنگ های داخلی و خارجی، به ویژه ایران، از نوعی مواد آتش‌زا، با اشتعال ناقص گوگرد و زغال استفاده میئکردند که به مسمومیت سربازان دشمن منجر می شد؛ یا در جنگ های پیش از میلاد، رومیان جنازه متعفن حیوانات و نیز اجساد قربانیان جنگ را که ناقل انواع بیماری ها چون طاعون و تیفوس بودند، با منجنیق به میان اردوگاه ارتش مقابل خود پرتاب می کردند یا آنها را در چاه ها، رودخانه ها و سرچشمه های مورد استفاده دشمن میانداختند.
در دوران جنگ‌های صلیبی، روش متداول در جنگ‌های بیولوژیک، آلوده کردن چاه‌ها با لاشه انسان‌ها و حیواناتی بود که در جریان بیماری واگیردار مرده بودند. در سال ۱۴۵۳ میلادی که ترکان عثمانی به قسطنطنیه آخرین سنگر روم شرقی حمله بردند و به کندن گودال پرداختند، مدافعان شهر در همان گودال‌ها دود گوگرد پخش کردند وهمه نیروهای ترک دچار خفگی شدند. همچنین در سال ۱۴۵۶ میلادی که ترک‌ها به نواحی بلگراد حمله بردند، مردم آن منطقه بر روی موش‌ها پودر کشنده‌ای ریختند و آنها را آتش زده و به سوی مهاجمان رها می‌کردند.
همچنین مهاجمان روس برای به زانو در آوردن لشکر سوئد در سال ۱۷۱۰ میلادی از میکروب طاعون استفاده کردند. در بعضی از این مواقع استفاده از جنگ افزارهای میکروبی، بی سر و صداتر و در مواقعی، پنهانی صورت می‌گرفت. به عنوان مثال در سال ۱۳۶۳ میلادی انگلیسی‌ها که توسط واکسناسیون نسبت به آبله مصون شده بودند ملافه‌ها و پتو‌های بیماران مبتلا به ویروس آبله را برای رهبران متخاصم سرخپوستان شمال آمریکا در «اوهایو» بردند که منجر به مرگ عده‌ای از سرخپوستان شد. ناپلئون بناپارت هم در سال ۱۷۹۷ میلادی هنگامی که در حال جنگ با ایتالیا بود تلاش کرد تا بیماری تب مرداب را به سربازان ایتالیایی سرایت دهد.
شواهد نشان می‌دهد که در هر جنگی از سلاح های شیمیایی برای کشتن سریع افراد و وارد کردن صدمات جدی و یا ایجاد انواع معلولیت ها در مردم استفاده می شود. این سلاح ها بر اساس اثرات مختلفی که بر بدن افراد می گذارد، به 3دسته تقسیم بندی می شوند. دسته اول سلاح هایی هستند که اثرات خود را روی پوست به جا می گذارند مثل گاز خردل، گوگرد و خردل نیتروژن. دسته دوم سلاح‌های هستند که روی سیستم عصبی بدن تاثیر می گذارند مثل گاز سارین که از خطرناک‌ترین گازهای شیمیایی است. دسته سوم نیز باعث اختلال سیستم تنفسی بدن می شوند، مثل گاز کلرین و فسفوکلرین.
نازی‌ها، آغازگر جنگ‌های شیمیایی مدرن
جنگ شیمیایی نخستین بار، زمانی که آلمانی‌ها در اکتبر ۱۹۱۴ در نوشاپل گلوله‌های حاوی گاز اشک آور به سوی فرانسوی‌ها پرتاب کردند، آغاز شد. نازی ها گاز كلر را نيز نخستين بار در 22 آوريل 1915 در يِپرِس بلژيك عليه سربازان مستعمراتی فرانسه و پياده نظام كانادايی كه هيچ ماسكی برای حفاظت از خود نداشتند به كار بردند. در سال ۱۹۶۵ کشور مصر در جنگ با یمن از گاز خردل استفاده کرد که البته تا سال‌ها پس از آن به طور بین المللی شناخته نشد. در جنگ ویتنام نیز آمریکا یی‌ها به طور بسیار گسترده‌ای از عوامل ضد گیاه به مقدار بیش از ۵۰,۰۰۰ تن استفاده نمودند که در واقع اولین کاربرد آن در جنگ‌های دنیا به شمار می‌رفت. آمريكا همچنين در سال 1966 چندين مورد بمب های حاوی گاز BZ را به صورت آزمايی در ويتنام به كار گرفت.
آلمانی‌ها در جریان جنگ دوم هم بی رحمانه‌ترین جنایات علیه بشریت را انجام دادند. اتاق‌های گاز در اردوگاه‌های نازی با قدرت در حال فعالیت بودند و کار می‌کردند. در ۱۴ ژوئیه ۱۹۴۲ اجازه صادر شد تا در برخی اردوگاه‌ها از زندانیان برای آزمایش عوامل شیمیایی استفاده کنند. در کل، تا پایان جنگ حدود 5/5 میلیون زندانی بر اثر به کارگیری انواع عوامل سمی به وسیله شرکت آلمانی دگش مسموم شده بودند.
در جنگ جهانی دوم با اين كه طرف های درگير همگی دارای ذخاير عوامل شيميايی بودند، اما از اين جنگ افزارها استفاده چندانی به عمل نيامد؛ بويژه آلمان نازی در حين جنگ دوم جهانی با وجود ذخاير عظيم جنگ افزارهای شيميايی هرگز از اين تسليحات استفاده نكرد، چرا كه توازن قوا و وحشت آلمانی ها از مقابله به مثل نيروهای متفقين عامل بازدارنده اين اقدام وحشتناك احتمالی بود.
همچنین گزارش‌هایی از کاربرد عوامل شیمیایی توسط ویتنامی‌ها در کامبوج (۱۹۷۶) و لائوس (۱۹۷۹) و به کارگیری نوعی عامل شیمیایی توسط ارتش شوروی و نیروهای دولتی افغانستان، علیه مجاهدان افغانی اعلام و ثابت گردیده است. اما مهم ترین آزمایش سلاح‌های شیمیایی توسط آمریکایی‌ها در شمال شرقی کشور برزیل در اکتبر ۱۹۸۴ انجام شد که طی آن 7هزار نفر کشته شدند. در این آزمایش علاوه بر این که دو طایفه بومی به طول کامل از بین رفتند، گیاهان و جانوران منطقه نیز دچار ضایعات جبران ناپذیری گردیدند.
با تمام تفاسیر اما فجیع‌ترین کاربرد عوامل شیمیایی ثبت شده تاریخ، در دهه ۸۰ میلادی به وسیله رژیم بعث عراق بوده است. تعداد حمله‌های شیمیایی عراق از ژانویه ۱۹۸۱ تا مارس ۱۹۸۸، ۲۴۲ مورد با حدود ۴۴ هزار قربانی ذکر شده که هنوز هم با گذشت حدود سی سال از پایان جنگ، شاهد شهادت جانبازان شیمیایی سال‌های جنگ هستیم. دولت عراق در پی شکست‌هایی که در خوزستان، مناطق مرزی سرپل ذهاب، قصر شیرین و کردستان متحمل شد؛ بار‌ها از عوامل شیمیایی علیه سربازان ایرانی و همچنین مردم غیرنظامی استفاده کرد و از همه شدیدتر فاجعه بمباران شیمیایی شهر حلبچه در تاریخ 25 اسفندماه سال 66 بود. فجیع‌ترین ترین مورد به کارگیری سلاح شیمیایی که طی آن 5هزار نفر از اهالی حلبچه در اثر عوامل شیمیایی جان باختند و 7هزار نفر هم برای همیشه معیوب و فلج شدند.
گاز تابون اغلب در زمان حمله به رزمندگان ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت كه خیلی سریع شهادت آنها را به دنبال داشت و از آنجا كه مواد این گاز به فاصله چند ثانیه تجزیه می شود، هیچ اثری از آن در محیط باقی نمی ماند.
این جنگ افزارها امروز مورد توجه گروه های تروریستی و به خصوص بقایای داعش قرار گرفته و دلایل آن نیز مشخص است: نخست اینکه سلاح‌های شیمیایی خواسته اول تروریست ها را که ایجاد ترس و وحشت است به خوبی برآورده می‌کند، چرا که مردم و دولت ها عموما نسبت به این مواد ذهنیت مشخص ترس آلودی دارند. دوم اینکه هزینه استفاده از این مواد بسیار کم است ولی هزینه مقابله و پاکسازی محیط و آب آلوده شده ناشی از این مواد زیاد خواهد بود.
در فروردین ماه همین امسال بود که گروه های تروریستی استفاده از تسلیحات شیمیایی بطور گسترده تری نسبت به قبل آغاز کردند. در آن روزها منابع محلی از وقوع حمله شیمیایی به شهر «دوما» در نزدیکی پایتخت سوریه خبر دادند. گزارشات اولیه از کشته شدن ۷۵ نفر و مصدوم شدن حداقل ۱۰۰ نفر حکایت داشت. این در حالی بود که وزارت دفاع روسیه هشدار داده بود گروه‌های تروریستی «جیش الاسلام» و ارتش آزاد قصد دارند با استفاده از گاز شیمیایی، به شهر دوما در غوطه شرقی دمشق حمله کنند.
وزارت دفاع روسیه هشدار داده بود که تروریست‌ها در پی انجام عملیات شیمیایی هستند و تصمیم دارند انگ استفاده از آن را به دولت بشار اسد بچسبانند که هینطور هم شد. تکفیری هایی که متحمل شدیدترین خسارت ها در نبرد با نیروهای دولتی سوریه در شهر دوما شدند روی به این حملات کثیف آوردند.
بیشتر گازهای شمیایی هم از طریق تنفس و هم از راه پوست جذب بدن می‌شوند. استنشاق بخار این گازها در عرض چند دقیقه موجب ایجاد تلفات می‌شود. دوز متوسط کشنده برای افرادی که مشغول کار عادی هستند ۷۰ میلی گرم در یک متر مکعب در دقیقه است. این مقدار برای کسانی که فعالیت بیشتری دارند و در نتیجه سریع‌تر تنفس می‌کنند کمتر است و به ۲۰ میلی گرم در یک متر مکعب هوا در دقیقه کاهش می‌یابد. علائم از دست دادن قابلیت رزمی بر اثر استنشاق شامل به هم خوردگی معده، تهوع، اسهال و اشکال در دید و بلافاصله بعد از آن انقباض عضلانی و تشنج و احیاناً حالت فلج است.
نکته قابل توجه این است که تمام تحقیقات و اقداماتی که تاکنون انجام شده نشان می دهد که اصولا درمان مناسبی برای مقابله با این مواد پس از حمله وجود ندارد و آنچه که به آن دست پیدا شده است در حد استفاده از ماسک و پوشش مناسب برای جلوگیری است، البته نظریه هایی برای استفاده از بعضی مواد مانند NTE باز هم قبل از در معرض قرار گرفتن وجود دارد که گفته می شود می تواند باعث کاهش و یا جلوگیری از اثرات منفی این مواد بر بدن شود.
مهمترین راهکار نهادینه سازی الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی را چه می دانید؟!