تصاویر منتشر شده گویای یک سامانه موشکی کوتاه برد متحرک دفاع هوایی بر مبنای سامانه مشابه اما نیمه متحرک «یازهراء-۳» بود که در بهمن ماه سال گذشته معرفی شده بود. در واقع به نظر می رسد به جز تفاوت هایی در چیدمان حسگرهای الکترواپتیکی پیرامون آنتن رادار، مهمترین تفاوت دو سامانه یازهراء-۳ و حرز نهم، قابلیت تحرک نمونه جدید باشد که در ادامه به ارزش این توانمندی اشاره می کنیم.
نمونه پایه موشک دارای مشخصاتی از قبیل طول ۲٫۹۳ متر، جرم ۸۴ (یا ۸۵٫۱) کیلوگرم، سرعت ۷۴۰ (یا۷۵۰) متر بر ثانیه، برد ۵۰۰ تا ۸۶۰۰ متر در برابر اهدافی با سرعت ۴۰۰ متر بر ثانیه(۱٫۱۷ ماخ در ارتفاع پائین و دمای ۲۵ درجه سانتیگراد)، ۱۰ کیلومتر در برابر اهدافی با سرعت ۳۰۰ متر بر ثانیه(۰٫۸۸ ماخ در شرایط فوق) و ۱۱ کیلومتر در برابر بالگردها است. این موشک با اهدافی تا سقف پرواز ۵۵۰۰ متر و بیشینه سرعت ۴۴۰ متر بر ثانیه(۱٫۳ماخ) درگیر می شود.
اما مصاحبه مسئولان دفاعی گویای یک تفاوت مهم بین دو سامانه فوق است. گفته می شود سامانه حرز نهم به صورت غیرفعال یا «پسیو» (Passive) عمل می کند. سامانه های غیرفعال در انواع راداری، حرارتی، بصری(اپتیکی) و لیزری مطرح می شوند.
نحوه عملکرد نوع غیرفعال راداری بدین صورت است که به جای ارسال امواج به سمت هدف که منجر به کشف محل خود سامانه می شود از امواج ارسال شده توسط فرستنده هایی در محل های دیگر استفاده می شود و سامانه تنها با اتکا به گیرنده راداری امواج بازگشتی از اهداف موجود در پهنه آسمان را دریافت کرده و بر مبنای آنها کار کشف و ردیابی هدف را به انجام می رساند.
در سامانه های پسیو حرارتی و اپتیکی نیز طیف حرارتی تولیدی توسط هدف یا نور بازتاب یافته از آن توسط حسگرهای مربوطه دریافت و برای ردگیری هدف مورد استفاده قرار می گیرد. این سامانه های الکترواپتیکی در در حرز نهم در کنار اطلاعات اولیه راداری کار فراهم کردن داده های لازم برای ردگیری هدف را به انجام می رسانند.
در هر صورت مزیت بسیار مهم سامانه ای که به صورت غیرفعال عمل می کند تا قبل از شلیک موشک، عدم امکان مکانیابی آن توسط دشمن است. پس از شلیک موشک نیز امکان کشف محل سامانه از روی اثرات شلیک برای حسگرهای الکترواپتیکی دشمن مقدور می شود که البته عوامل مختلفی در میزان احتمال این پدیده دخیل هستند که از حوصله این بحث خارج است.
مزیت دیگر سامانه های غیرفعال، عدم امکان ایجاد اختلالات الکترونیکی توسط سامانه های جنگ الکترونیک دشمن در آنها است. بنابراین خود به خود احتمال اصابت موشک به هدف در اولین شلیک و توسط یک موشک به میزان بسیاری افزایش می یابد.
گفتنی است احتمال اصابت در نسل اول سامانه یازهراء برای شلیک یک موشک به سمت هدف ۸۶ تا ۹۰ درصد و با شلیک دو موشک بیش از ۹۶ درصد عنوان شده است. این در حالی است که در صورت عدم اصابت، فیوز مجاورتی موشک عمل کرده و سر جنگی ۱۴ کیلوگرمی آن را منفجر می سازد که شعاع تخریبی آن برای ایجاد آسیب جدی به یک هواپیمای جنگنده(در صورت عدم اصابت مستقیم) کاملاً کافی است چه رسد به انهدام بالگردها، پهپادها و موشک های کروز.
سامانه حرز نهم همانند سایر سامانه های دفاع هوایی ایران در شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور خدمت خواهد کرد و هم برای شناسایی زودهنگام تهدیدات و هم اولویت بندی آنها از داده های فراهم شده توسط طیف وسیعی از رادارهای دوربرد و میانبرد در فرکانس های مختلف شامل رادارهای فعال و غیرفعال مانند مطلع الفجر۱و۲، کاشف۱و۲، رادار ملی، رادار علیم، غدیر، ثامن، شهاب، سپهر و … بهره خواهد برد.
نکته قابل توجه دیگر در مورد سامانه های حرز نهم و یازهراء-۳ تنوع حسگرها برای توانمند باقی ماندن سامانه در تمام شرایط جوی و جنگ الکترونیک است. علاوه بر دوربین های دید روزانه، این سامانه دارای سامانه های حرارتی احتمالاً از نوع تصویرساز است که امکان ردگیری هدف در شب و شرایط جوی نامساعد را نیز فراهم می سازند.
ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در سالگرد به غنیمت گرفته شدن پهپاد آر-کیو-۱۷۰ تصاویری از ردگیری اپتیکی این هواپیما در سال ۸۸ به نمایش در آمد که نشان دهنده توان بالای سامانه های الکترواپتیکی ایرانی در ردگیری هواپیمایی است که حتی اختلاف دمایی با محیط ایجاد نمی کند!
این سامانه علاوه بر حسگرهای اپتیکی و حرارتی از سامانه مسافت یاب(و شاید ردگیر) لیزری نیز بهره مند است که ضمن افزایش دقت محاسبه پارامترهای شلیک و نیز اصلاح موقعیت هدف با تأمین ورودی های دقیق، در صورت امکان ردگیری و هدایت لیزری از مقاوم ترین سامانه ها در شرایط سنگین جنگ الکترونیک خواهد بود.
این گمانه زنی را بر این مبنا مطرح می نماییم که اولاً سامانه های سطح به هوای موشکی بر مبنای عملکرد و هدایت لیزری در دنیا ساخته و به طور موفق در درگیری های نظامی استفاده شده اند مانند سامانه RBS-70 سوئدی و دوم اینکه سابقه ساخت موشک هایی با این نوع هدایت در انواع ضد زره و یک نوع سطح به هوای کوتاه برد یعنی قائم که بر مبنای انواع ضد زره توسعه یافته در کشورمان موجود است.
در این صورت سامانه های یازهراء-۳ و حرز نهم از دقیق ترین و کشنده ترین سامانه های دفاع هوایی برد کوتاه خواهند بود که در حلقه آخر پدافند یک منطقه قرار گرفته و با اتکا به این توانمندی حرف های بسیاری در نبردهای مدرن برای گفتن خواهند داشت.
اما همانطور که در اوائل این گزارش اشاره کردیم مهمترین تفاوت ظاهری حرز نهم با سامانه یازهراء-۳ در قابلیت تحرک آن است. در این سامانه جدید همانند نوع قبلی موشک ها در دو طرف سکوی دو درجه آزادی حامل آنتن رادار ردگیری هدف و حسگرهای الکترواپتیکی قرار گرفته اند اما این ادوات بر روی اتاقک کنترل و فرماندهی واحد شلیک بوده و تمام این مجموعه بر روی یک کامیون کوچک ۶ چرخ قرار گرفته است.
البته به نظر می رسد در حرز نهم نسبت به سامانه یازهراء-۳ تعداد موشک ها از چهار به دو فروند کاهش یافته است که موجب کاهش پایایی رزمی سامانه در محیط های رزمی می شود که از قضا آسمان آن امروزه تنها به هواپیماها و بالگردها اختصاص ندارد بلکه انبوه پهپادهای شناسایی و رزمی به همراه موشک ها و بمب های دورایستا نیز فهرست انواع اهداف هوایی را تکمیل تر کرده اند.
از این رو مشاهده می کنیم در سامانه های برتر دنیا که هم رده با حرز نهم یعنی کوتاه برد و تمام متحرک هستند مانند تور-ام-۲ و پنتسر-اس-۱ از تعداد ۸ و ۱۲ موشک بهره گیری شده است. البته این احتمال نیز وجود دارد که طراحان در این نمونه به دنبال سامانه ای کم حجم و سبک برای افزایش هرچه بیشتر قابلیت های تحرک و حمل و نقل بوده اند زیرا حذف دو موشک و پرتابگرها و نگهدارنده های آن در حدود ۲۰۰ کیلوگرم یا بیشتر جرم سامانه را کاهش می دهد.
تحرک، مزیت های بسیار مهمی برای یک سامانه دفاع هوایی ایجاد می کند از جمله سرعت بالا در استقرار و خروج از یک منطقه، حمل و نقل هوایی سریعتر توسط هواپیماهای ترابری، امکان جابجایی در حوالی منطقه تحت پوشش در زمان های مختلف که باعث کاهش احتمال کشف موقعیت آن توسط واحدهای شناسایی هوایی یا تیم های ضربت دشمن می شود و امکان همراهی واحدهای نیروهای زمینی توسط این سامانه در پیشروی ها و عقب نشینی ها و حضور مؤثر در صحنه عملیات.
قابلیت ردگیری اهداف به صورت غیرفعال توأم با تحرک کامل، کاربرد این سامانه را برای نیروهای مقاومت نیز جذاب می سازد که اساس راهبرد دفاعی آنها بر تحرک، پراکندگی و اختفاء تا قبل از آغاز عملیات استوار است.
در پایان باید گفت روند گرایش به سامانه های تمام متحرک در سامانه های تسلیحاتی مختلف که در سال های اخبر بسیار شدت گرفته است برای برآورده کردن نیازهای نیروهای مسلح در نبردهای مدرن امری ضروری است.
سامانه پدافند هوایی متحرک میانبرد رعد، استقرار موشک های چندگانه دوش پرتاب سطح به هوا، سطح به سطح، تیربارهای سنگین و خمپاره انداز روی خودروهای راهکنشی(تاکتیکی) و موتورسیکلت های چهار چرخه، توپ های پدافند هوایی هدایت خودکار مسقر روی خودروها و نفربرها، توپ سنگین ۱۵۵ میلیمتری و سامانه های راداری و الکترواپتیکی نصب شده روی خودرو مواردی از این دست هستند که در سال های اخیر بیشتر مشاهده می شوند و گویای اهمیت تحرک و رویکرد صنعت دفاعی کشورمان به این سمت و سو است تا هم با حضور در تمامی مناطق صحنه نبرد به اجرای بهتر عملیات پرداخته و هم خود را از آتش دشمن مصون نگه دارد.