یکی از ابعاد مهم تاثیر پذیرفته از رسانه ها مسئله مهم تربیت و شکل گیری رفتارهای انسانی است. با نگاهی کوتاه به حیات انسان در ادوار مختلف می توان وظیفه تربیت فرد را عمدتا بر دوش خانواده ها، وعاظ و مبلغان و اسطوره ها دید. به تدریج می توان سازمانهای دیگری چون آموزش و پرورش، آموزش عالی را در این مسئله دخیل دانست. فارغ از بحث های مناقشه برانگیز مختلف در حوزه کارکردهای مثبت و منفی رسانه ها و میزان تاثیرات آنها، بالاخص تلویزیون؛ می توان بر وجود رابطه میان رسانه و رفتار مردم و جامعه نیز تاکید کرد.
با عنایت به همین رابطه است که امام خمینی تلویزیون را دانشگاه عمومی نامیده اند و رسالت تربیت عمومی جامعه را بر دوش یک جعبه به ظاهر کوچک نهاده اند.
اما رسانه چگونه می تواند در امر تربیت دینی نفوس انسانی ایفای نقش کند؟
اولین اصطلاح مهم در سوال فوق اصطلاح تربیت است که به «کم کردن فاصله بین توان بالقوه و بالفعل انسان و حرکت دادن متربی از مبدا نقص به انتهای کمال۱» تعریف شده است؛ با افزودن صفت دینی به اصطلاح تربیت می توان تربیت دینی را اینگونه معنا کرد: « تربیت دینی فرایندی است دو سویه میان مربی و متربی که ضمن آن مربی با بهره گیری از مجموعه عقاید، قوانین و مقررات دینی تلاش می کند تا شرایطی فراهم آورد که متربی آزادانه در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای خود گام برداشته و به سوی اهداف مطلوب رهنمون شود۲٫»
در حقیقت در این فرآیند مربی که در این مقاله رسانه فرض شده است، باید بتواند طبق آموزه های دینی تزکیه, تادیب و تربیت را صورت دهد تا مفاهیم نظری درون دینی چون ناپسندی دروغ، غیبت، دزدی و… پسندیده بودن صداقت، انفاق، نماز و… به رفتار دینی در افراد تبدیل شوند.
تبدیل مفاهیم نظری به رفتارهای دینی همان تربیت دینی است، اما شکل گیری و بروز و ظهور رفتارها در گرو باورها و نگرشهای فرد هستند. یعنی برای ایجاد رفتار مناسب باید باورهای افراد را جهت دهی کرد. با نگاهی عمیق تر می توان از ریشه باورها و چگونگی تکوین و شکل گیری آنها پرسید. اینکه شکل گیری باورها در گرو چیست؟ دو رکن و عنصر مهم باورها را می توان: ۱- شناخت و اطلاعات ۲- وجود احساس دانست. به دیگر سخن شناخت به همراه احساس باورها را شکل می دهد که موجب پدیداری رفتارها می شوند.
همین نقطه، یعنی نقطه مهم و مرکزی باور محل حضور جدی رسانه مربی در شکل دهی رفتارهای انسانی و رقم زدن تربیت دینی است. در حقیقت رسانه زمانی می تواند در امر تربیت دینی موفق عمل کند که به تقویت باورها در دو بعد اطلاعات و احساس بپردازد و زمینه بروز و ظهور رفتارهای دینی را ایجاد کند.
یعنی رسانه با ارائه اطلاعات، جهت شناخت مفاهیم نظری و ایجاد حس علقه نسبت به آن مفاهیم می تواند زمینه باورمندی افراد را فراهم آورده پس از آن فرد را به داشتن رفتارهای مناسب رهنمون شود.
در این راستا دو مسئله «کدام اطلاعات» و «چگونگی ارائه اطلاعات» مسائلی هستند که می توانند مربی گری رسانه را مناقشه بر انگیز کنند. با تاکید بر اصطلاح «کدام اطلاعات» نقش کارشناسان دینی_تربیتی رسانه ها پررنگ شده و چگونگی ایفای نقش ایشان در زمینه رشد فکری و اطلاعاتی مخاطب اهمیت می یابد.
به بیان دیگر دقت کارشناسان و برنامه های مختلف حاوی پیام های تربیتی، اعم از فیلم و سریال، تاک شو، برنامه های ترکیبی و… در ارائه اطلاعات صحیح و دقیق به شکل گیری رفتارهای صحیح در جامعه منجر شده و از بروز انحرافات فکری و رفتاری پیش گیری می کند. این مهم، با استفاده از اندیشمندان و کارشناسان متبحر رقم می خورد.
اما با این وجود و با در نظر گرفتن تمام ابعاد مسائل تربیتی و جایگاه رسانه در این حوزه، دست به عصا بودن نسبت به پذیرش تمام قد بحث های ارائه شده در رسانه از نکات مهم و غیرقابل انکار است. در حقیقت با توجه به زیر و بم افکار متفاوت، عدم توانمندی جدی برنامه سازان رسانه، متفاوت بودن حدود دینداری در برنامه سازان، زمان کم و عجله در برنامه سازی و.. همواره باید به امکان ناسره بودن برخی اطلاعات ارائه شده در برنامه های مختلف توجه داشت.
این نکته را نیز می توان در تربیت مخاطبانی هوشمند و فعال که در تعامل جدی با رسانه اند جستجو کرد. مخاطبانی که صرف ارائه پیام توسط رسانه را دلیل صحت آن نمی دانند.
از سوی دیگر و با تاکید بر اصطلاح «چگونگی ارائه اطلاعات»؛ با توجه به جایگاه خاص تخیل و احساس در هنر و رسانه می توان بر استفاده به جا از المان های هنری حاوی پیام های غیر مستقیم تربیتی و اعتقادی تاکید کرد تا ارائه اطلاعات با روح رسانه و انسان تناسب یافته و میزان تاثیر گزاری افزایش یابد.
در این نگاه هنرمند و رسانه به جای پرداختن مستقیم به اصل مطلب و نکته مورد نظر، با زبان هنر در جهت انتقال روح پیام تلاش کرده و اثر هنری خود را به رنگ معنویت آغشته می کند.
تقابل جدی پند و اندرز مستقیم و داشتن روح و رنگ معنویت در این تعریف قابل لمس است. یعنی هنرمند برای نشان دادن قبح دروغ و دزدی به جای اشاره های جا به جا و پیاپی به زشتی دروغ، می تواند با غالب کردن روح زشتی این عمل در اثر خود، ضمن افزودن دانش مخاطب نسبت به این اصل؛ حس نفرت مخاطب را برانگیزاند.
در حقیقت وقتی یک واعظ اخلاقی جهت رساندن مطلوب مورد نظر خود در جملات مختلف و با گفتن احادیث متفاوت بر زشتی دروغ تاکید می کند؛ وظیفه رسانه گفتن و تکرار همان جملات نیست، بلکه باید بتواند زشتی جاری در کلمات را به زبان هنر درآورده و به صورت روح غالب اثر درآورد. در یک جمله می توان گفت کار رسانه و هنر وعظ و خطابه نیست بلکه انتقال حس و رنگ و بوی معنویت و باورهای اعتقادی است.
رسانه باید زمینه باورمندی افراد را فراهم آورده تا در تغییرات رفتاری و تربیت دینی افراد موثر واقع شود.
منبع:
۱- نقش رسانه ها در گذر از آموزش دینی به تربیت دینی، پژوهشگاه ملاصدرای زنجان
۲- همان
پایگاه تخصصی جنگ نرم