صفحه نخست مطالب

۱۸ آذر ۱۳۹۶ - ۰۹:۰۶

کد خبر: ۳۱۲۹۱

«جنگ رسانه‌ای» از منظر رهبر معظم انقلاب

الزامات و راهکارهای جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب اسلامی

رهبر معظم انقلاب با نگاه کلان و راهبردی خود، در بیانات گوناگونی به مسئله‌ی «جنگ رسانه‌ای» پرداخته‌اند و نکات ارزنده‌ای در ابعاد گوناگون این مفهوم بیان داشته‌اند.

به گزارش پایداری ملی،«جنگ رسانه‌ای» به‌عنوان مفهومی که رهبر معظم انقلاب آن را به کار برده و در مقام تبیین و تذکر آن برآمده‌اند، دارای ابعاد و مسائل گوناگونی است. با بررسی کلیدواژه‌های مرتبط با این مفهوم در میان بیانات ایشان، نکات ارزنده‌ای شناسایی شد که در سه عنوان کلی «ماهیت و اهمیت جنگ رسانه‌ای»، «عملکرد جبهه‌ی رسانه‌ای مقابل» و «راهکارهای جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب اسلامی» قابل تهیه و تنظیم است.

در مقاله‌ی نخست به ماهیت و اهمیت این جنگ پرداخته شد و بیان شد که جنگ رسانه‌ای را باید با توجه به جبهه‌بندی کلان موجود در دنیا تحلیل کرد و در وجود این جنگ اجتناب‌ناپذیر، به‌هیچ‌وجه شک و تردیدی نباید داشت. در مقاله‌ی دوم به عملکرد جبهه‌ی رسانه‌ای مقابل پرداخته شد و به علت و انگیزه‌ی اصلی دشمن در جنگ رسانه‌ای و برخی از راهکنش‌ها و راهکارهای آن‌ها برای ضربه‌زدن به جهان اسلام و جبهه‌ی مقاومت اشاره شد. در قسمت اول از بخش راهکارها، امکان‌سنجی مقابله‌ی رسانه‌ای با جبهه‌ی عظیم رسانه‌ای دشمن و الزامات اقدام و عمل جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب، ارائه شد.

در نوشتار پیش‌رو، قسمت دوم از بخش راهکارها، به الگوی مدیریت افکار عمومی شامل شناخت پیام، تولید پیام و توزیع پیام و شرح آن از دیدگاه رهبر معظم انقلاب و همچنین نوع‌شناسی تقابل دو جبهه‌ی رسانه‌ای پرداخته می‌شود.

فرآیند مقابله با دشمن در جنگ رسانه‌ای

رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان صداوسیما با این پرسش که «حالا ما در مقابل این تهاجم در این جنگ [رسانه‌ای] بزرگ و البته نابرابر، می‌خواهیم وظایفمان را انجام دهیم. چه کار باید بکنیم؟» به بیان راهکارهای مقابله با دشمن می‌پردازند. ایشان در پاسخ به این سؤال، یک فرآیند کلی چندمرحله‌ای بیان می‌کنند و هر مرحله را تبیین می‌نمایند. گفتنی است که این مراحل بعضاً دارای نیز همپوشانی هستند. در این قسمت جهت اختصار تنها به جمع‌بندی ایشان از این فرآیند اشاره و برخی نکات کلیدی مرتبط، در نمودار آورده شده است: «اگر می‌توانستیم پیام‌هایی را که باید به ذهن مردم منتقل شود، درست بشناسیم، بعد آن‌ها را تولید کنیم و سپس با مدیریت صحیح، توزیع و پخش کنیم، آن‌وقت افکار عمومی در اختیار ما، یعنی در اختیار آن جمعی است که این کار بزرگ را انجام می‌دهند.»[1]

1- شناخت پیام

همان طور که ذکر شد، اولین مرحله از فرآیند مدیریت افکار عمومی، شناخت و آگاهی نسبت به موضوعات و مسائلی است که باید در قالب رسانه‌ای ساخته شود و به مخاطب برسد. رهبر معظم انقلاب در ادامه‌ی دیدار مسئولان صداوسیما (1381) مثال‌های متنوعی از پیام‌های مدنظر برای تولید در صحنه‌ی جنگ رسانه‌ای نام می‌برند که در اینجا برخی از آن‌ها ذکر می‌شود:

عدالت

عظمت و شکوه و اهمیت انقلاب اسلامی
ایثار و انفاق و ریاضت و زهد
دیکتاتوری پول و شهوت در جهان
زنده کردن ارزش‌ها در مقابل ارزش‌های مادی
4 مورد از فرمان‌نامه‌ی مالک اشتر:

امنیت
تربیت معنوی و اخلاقی مردم
عدالت اجتماعی و اقتصادی (و نیز مسئله‌ی علم و ترویج علم و تحقیق)
رفاه و آبادی زندگی

حوادث و وقایع مهم گذشته که زمینه‌ساز درس گرفتن برای آینده مردم است همچون تاریخ انقلاب فرانسه
مسئله‌ی هرج‌ومرج و مشکلات آن برای جامعه
مسئله‌ی حفظ هویت دینی و ملی و انقلابی
افشای تهدیدها
تقویت روحیه‌ی مسئولیت‌شناسی در مردم
دشمن‌ستیزی، مشخّص کردن دشمن اصلی و متمرکزشدن روی دشمنان اصلی
نفی دشمن‌سازی‌های موهوم، توسعه‌ی تفاهم اجتماعی و ایجاد امنیت روانی در جامعه
امید و مقابله با نامیدی
و…

در راستای موضوعات ذکرشده، می‌توان سوژه‌های گوناگونی برای تولید آثار رسانه‌ای مطرح کرد. فرهنگ ایرانی- اسلامی دارای منابع و ظرفیت‌های عظیم محتوایی است. محتوایی که برگرفته از سوژه‌هایی با مبنای واقعی است و برای مخاطبان در عین جذابیت، آموزندگی دارند. در اینجا برای ایجاد تصور از گستره‌ی این ظرفیت عظیم به برخی از موارد آن اشاره می‌شود:[2]

سوژه‌هایی از پیش از اسلام همچون زندگی پیامبران الهی از حضرت آدم و ماجرای خلقت تا طوفان نوح، از حکایت‌های حضرت ابراهیم تا ماجراهای حضرت موسی و سرگذشت حضرت عیسی و…؛ مواردی مانند فیلم «ابراهیم خلیل‌الله (ع)» به کارگردانی محمدرضا ورزی، فیلم سینمایی «ملک سلیمان نبی (ع)» به کارگردانی شهریار بحرانی
سوژه‌هایی از صدر اسلام همچون بعثت، دعوت پیامبر، جنگ‌های پیامبر، و…؛ مواردی مانند فیلم «محمد رسول‌الله (ص)» به کارگردانی مجید مجیدی
ایده‌هایی از دوران زندگی ائمه‌ی اطهار از حکایت‌های شگفت زمان امیرالمؤمنین (ع) تا صلح راهبردی امام حسن (ع)، از داستان‌های قیام سیدالشهدا (ع) تا فعالیت‌های آشکار و نهان سایر ائمه که زندگی هر یک از این بزرگواران سرشار است از قضایای جذاب و حکمت‌آمیز؛ مواردی مانند مجموعه‌ی تلویزیونی «امام علی (ع)» و «مختارنامه» به کارگردانی داوود میرباقری، مجموعه‌ی تلویزیونی «ولایت عشق» به کارگردانی مهدی فخیم زاده، پویانمایی «شاهزاده‌ی روم» به کارگردانی هادی محمدیان
ایده‌هایی از دوران ابتدای غیبت تا دوران انقلاب همچون زندگی دانشمندان و نخبگانی مانند ابن‌سینا، شکوفایی عصر صفوی، و…
سوژه‌هایی از دوران پهلوی و ظلم و فسادهای آن و در مقابل، مبارزات دلیران انقلابی همچون فدائیان اسلام، آیت‌الله سعیدی، طیب حاج رضایی و…؛ مواردی مانند مجموعه‌ی تلویزیونی «ابوعلی سینا» به کارگردانی کیهان رهگذار، مجموعه‌ی تلویزیونی «معمای شاه» به کارگردانی محمدرضا ورزی
سوژه‌هایی از دوران انقلاب به‌ویژه اوج‌گیری مبارزات امام راحل و مردم تمام نقاط کشور؛ مواردی مانند فیلم سینمایی «ماجرای نیمروز» به کارگردانی محمدحسین مهدویان
سوژه‌هایی از دوران دفاع مقدس همچون رشادت‌های قهرمانان جوان بسیجی، همت‌ها، باکری‌ها، بابایی‌ها، زین‌الدین‌ها، شهدای غواص و…؛ مواردی مانند مجموعه‌ی تلویزیونی «آخرین روزهای زمستان» و فیلم سینمایی «ایستاده در غبار» به کارگردانی محمدحسین مهدویان
سوژه‌های نسبتاً اخیر همچون فتنه، شهدای هسته‌ای، مجاهدت‌های دانشمندان در دوران تحریم، سرگذشت زیبا و جذاب مدافعان حرم و…؛ مواردی مانند فیلم سینمایی «قلاده‌های طلا» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی
حتی سوژه‌هایی از آینده همچون شکست نهایی رژیم صهیونیستی و آزادی قدس شریف، افول آمریکا، اتحاد جهان اسلام، و…؛ مواردی مانند پویانمایی «پیام راشل کوری» و «نبرد خلیج‌فارس» به کارگردانی فرهاد عظیما

نمونه‌های انگشت‌شماری از سوژه‌های فوق ساخته شده و هزاران سوژه‌ی دیگر در ژانرهای گوناگون تاریخی، جنگی، حماسی، رمانتیک، و… وجود دارند که قابلیت تولید آثار فاخر رسانه‌ای را دارد.

اما از میان موضوعات کلیدی گوناگونی که در بیانات رهبر معظم انقلاب برای جنگ رسانه‌ای مطرح شده، می‌توان برخی را به‌طور تفصیلی ذکر کرد:

بیان حقیقت و آگاهی‌بخشی

رهبر انقلاب در دیدار مدیران و برنامه‌سازان رسانه‌ای کشورهای مختلف فرمودند: «دانشی که این رسانه‌های روان و آسان و سریع را در اختیار بشر گذاشته، باید بتواند بشر را خوشبخت کند. این خوشبختی به این صورت انجام می‌گیرد که ملت‌ها بتوانند به‌روشنی از مفاهیم موردنظر یکدیگر مطلع شوند؛ بتوانند حرف و درد یکدیگر را بفهمند؛ انگیزه‌های یکدیگر را بفهمند و تشخیص دهند.

شما ببینید اگر امروز مثلاً ملت امریکا نظر ملت ایران را در مورد مسائل مهم مطرحِ امروزِ جهانی بدانند، چه اتفاقی میافتد؛ در مورد مسئله‌ی حقوق بشر، مسئله‌ی مردم‌سالاری دینی – که شعار ماست – حرف ایران در زمینه‌ی مردم‌سالاری دینی، حرف ملت ایران در زمینه‌ی نقش دین در زندگی مردم و تأثیری که دین می‌تواند بگذارد، نقش زن در زندگی اجتماعی و نگاه اسلام به زن؛ فرض کنید ملت امریکا یا ملت‌های اروپایی، این‌ها را از زبان خود ملت ایران بشنوند – که این‌ها را گمان می‌کنم شماها هم که اصحاب رسانه هستید، نشنیده‌اید، چه برسد شهروندان معمولی کشورهای غربی – در آن صورت، اتفاقات مهمی در دنیا رخ خواهد داد؛ بسیاری از سوءتفاهم‌ها از بین خواهد رفت؛ بسیاری از گره‌های ملت‌ها باز خواهد شد و گستره‌ی تصمیم‌گیری‌های سیاستمداران و قدرتمندان بر اساس منافع امپراتوری‌های پولی و مالی در دنیا محدود خواهد شد.

امروز سیاستمداران و قدرتمندان دنیا از ناآگاهی ملت‌های خودشان استفاده می‌کنند و بسیاری از حرف‌ها و کارها را در سطح دنیا به نام ملت‌ها انجام می‌دهند. ممکن است اگر حقیقت را ملت‌ها بدانند، به این کارها راضی نباشند و به این همکاری‌ها تن ندهند و این دولت‌ها را قبول نکنند. رسانه‌ها می‌توانند چنین نقشی داشته باشند و می‌توانند به معنای حقیقی کلمه، به خوشبختی انسان‌ها کمک کنند.»[3]

در ادبیات و اصطلاحات رایج سیاسی، از مواردی همچون آگاهی‌بخشی به مردم دیگر کشورها و اطلاع‌رسانی در خصوص آرمان‌ها و دیدگاه‌های یک کشور برای کشور دیگر و مواردی از این قبیل، به «دیپلماسی رسانه‌ای» تعبیر می‌کنند. امروزه دیپلماسی و سیاست خارجی کشورها به‌عنوان یک عامل تعیین‌کننده در نظام بین‌الملل تحت تأثیر و تعامل تحولات شگرف در عرصه ارتباطات قرار گرفته است؛ چنانچه «دیپلماسی رسانه‌ای» به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی فعالیت‌های دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی پدیدار شده است و بخش قابل‌توجهی از دیپلماسی عمومی کشورها به‌ویژه قدرت‌های جهانی را به خود اختصاص داده است…

اساساً دیپلماسی رسانه‌ای از رسانه‌ها در جهت ارتقای سیاست خارجی کشورها استفاده می‌کند و رسانه به‌مثابه ابزاری در دیپلماسی تلقی می‌شود که با استفاده از این ابزار، دیپلمات‌ها و سیاست‌گذاران می‌توانند نیات و مقاصد خود را به‌عنوان دیپلماسی، مورد محک و در معرض چالش‌های دیپلماتیک قرار دهند. بر اساس این تحلیل‌ها، رسانه‌ها بر دیپلماسی و سیاست خارجی کشورها تأثیرگذار بوده و دیپلماسی رسانه‌ای نیز عمدتاً در راستای سیاست خارجی، منافع ملی کشورها و تأثیرگذاری بیشتر بر افکار عمومی و تغییر و تحولات عمل می‌نماید.[4]

رهبر معظم انقلاب، مسئله‌ی فلسطین و بیان حقیقت این مسئله توسط رسانه‌ها را در همایش بین‌المللی رسانه‌های جهان اسلام تبیین می‌کنند و نتیجه‌ی این اقدام رسانه‌ای را «ایجاد امیدواری» و فراهم‌شدن «زمینه‌ی روانی مقاومت» می‌دانند: «ما نباید به تسلیم‌کردن و نومیدکردن ملت فلسطین کمک کنیم؛ ما باید حقیقت را بیان کنیم. حقیقت، امید و افق تازه و به لرزه درآمدن زانوان صهیونیست‌ها و محتاج‌شدن و مستأصل شدن قدرت‌های حامی صهیونیست‌ها در مقابل حرکت عمومی ملتی است که متّکی به ایمانش حرکت می‌کند. آن ملتی که یکپارچه حرکت می‌کند و به ایمان خود متّکی است، شکست‌پذیر نیست. ما باید این حقایق را برای ایجاد امید بیشتر در دل‌های کسانی که وسط میدان و صحنه‌اند، روشن کنیم و زمینه روانی مقاومت را فراهم نماییم. وظیفه رسانه‌ها این است که کاری کنند تا زمینه‌ی روانی مقاومت پیدا شود.»[5]

تحکیم هویت

از دیگر موضوعات کلیدی برای طرح در جنگ رسانه‌ای، موضوع هویت است. هویت امری مستمر و نیازمند بازخوانی و یادآوری و تجدید حیات دائمی است. رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «امروز یکی از برنامه‌های اصلی دشمن، جنگ روانی برای کوبیدن احساس هویت و شخصیت ملت عزیز ماست. مردم باید بدانند چه ارزش‌های والایی آن‌ها را در طول زمان در اوج قله‌ی افتخار قرار داده است، و شما می‌دانید؛ من هم اجمالی از آن را به یاد شما آوردم…»[6] چنانکه در سیره‌ی عملی ایشان دیده می‌شود که مقید هستند در تمام سفرهای استانی و دیدارهای مردمی از تاریخ و رشادت‌های مردمان آن سرزمین بگویند و از سوی دیگر دشمنان در رسانه‌ها دائماً در پی تخریب این هویت هستند.

برانگیختن حس پیشرفت و حرکت روبه‌جلو

همان‌طور که در بخش قبل ذکر شد، یکی از روش‌های رسانه‌ای دشمن، تزریق حس عقب‌ماندگی است. در مقابل این روش، امیدآفرینی مبتنی بر واقعیات و سنن الهی –نه امیدآفرینی موهوم- باید توسط رسانه‌های جبهه‌ی انقلاب اشاعه داده شود. لذا ایشان در دیدار مسئولان صداوسیما به‌عنوان یکی از مراکز اصلی جنگ رسانه‌ای می‌فرمایند: «ما به‌هیچ‌وجه نباید این احساس را داشته باشیم، و جوان ما نباید احساس کند که عقب‌مانده است؛ باید احساس کند که دارد حرکت می‌کند، می‌تازد و جلو می‌رود؛ عملاً به این کار، به این پیشرفت، به این تازش و به این روبه‌جلو حرکت کردن تشویق شود.»[7]

2- تولید پیام

مرحله‌ی دوم مدیریت پیام و به تعبیری مدیریت افکار عمومی، «تولید» پیام است. رهبر معظم انقلاب با تأکید بر اهمیت روش‌های هنرمندانه در تبلیغ، یک مجموعه‌ی تلویزیونی خارجی را مثال می‌زنند: «می‌بینید، دیگران با این کارهای هنرمندانه‌ای که بعضاً دارند، دارند یک باطل‌هایی را تبلیغ می‌کنند؛ شگفت این‌که ما هم همان حرف‌ها را قبول داریم! همین سریال کره‌ای که دارد پخش می‌شود و همه دارند آن را می‌بینند، یک تاریخ‌سازی و افسانه باطل است؛ آدم اگر بخواهد توی شاهنامه بگردد و این‌جور داستانی را پیدا کند، ده ـ پانزده تا از این داستان‌ها می‌شود پیدا کرد. منتها طرف هنر به کار برده. وقتی کسی هنرمندانه کار می‌کند، پاداشش همین است که جناب‌عالی هم که هیچ علاقه‌ای به آن تاریخ و به آن فرهنگ ندارید، می‌نشینید و باکمال علاقه گوش می‌کنید و خواهی‌نخواهی آن فرهنگ را جذب می‌کنید! این خاصیت هنر خوب است.»[8] لذا مهم‌ترین نکته در تولید پیام، «ارائه‌ی هنرمندانه‌ی آن است که ابعاد و شیوه‌های گوناگونی دارد و در این مجال نمی‌گنجد.

3- توزیع پیام

در خصوص توزیع پیام نیز نکات گوناگونی مطرح است چنان‌که رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان صداوسیما به برخی از آن‌ها اشاره کردند. در کل، توزیع پیام شامل مواردی همچون انتخاب زمان، چینش حجم، تکرار مناسب و مواردی از این قبیل است. این امر وقتی اهمیت مضاف پیدا می‌کند که نگاه به جبهه‌ی رسانه‌ای، نه‌فقط محدود به کشور، که در سطح بین‌المللی یا منطقه‌ای در نظر گرفته شود. با نگاهی فراتر از جغرافیای کشور، نقش رسانه‌ها و مراکز توزیع رسانه‌ای کشورهای دوست و هم‌جبهه، بیشتر برجسته می‌شود. در مقابل، با انحصار و مدیریت حاکم بر رسانه‌های جهان، معمولاً آثار رسانه‌ای جبهه‌ی مقاومت با توطئه‌ی سکوت و «تحریم در توزیع» مواجه می‌شوند.

در این میان همان‌طور که اشاره شد، یکی از اقدامات راهبردی برای اتحاد رسانه‌های اسلامی و ایجاد شبکه‌ی توزیع پیام در جهان اسلام، اتحادیه‌ی رادیو و تلویزیون‌های اسلامی است که 230 شبکه از 36 کشور جهان را شامل می‌شود. در مجاورت این اجلاس سالیانه‌ی این اتحادیه، «بازار فیلم اسلامی» برگزار می‌شود که 133 شبکه تلویزیونی و موسسه تولید فیلم و کمپانی تأمین برنامه از 20 کشور با ارائه‌ی 800 اثر تلویزیونی جدید حضور دارند. «بازار فیلم اسلامی» می‌تواند یکی از ایده‌های «توزیع پیام» در جهان اسلام باشد.

«توزیع پیام» نیز بحث‌های مفصلی دارد که تشریح جزئیات بیشتر آن، نیازمند مجالی دیگر است.

4- مدیریت افکار عمومی

مردم در جوامع مختلف دارای برآیندی از تفکرات، عقاید و ارزش‌ها در مقوله‌های مختلف هستند که می‌توان آن را افکار عمومی نامید. افکار عمومی را جمع تمایلات، درک و فهم طبقات مختلف جامعه و تمرکز آن به‌سوی یک موضوع خاص نیز گفته‌اند. مدیریت افکار عمومی به یک تعبیر، «فرآیندِ» شناخت و تولید و توزیع پیام است و به تعبیری دیگر «نتیجه‌ی این فرآیند است. در تعبیر دوم، مدیریت صحیح رسانه منجر به مدیریت افکار عمومی شده و یکی از آثار آن این است که فعالیت‌های رسانه‌ای دشمن بر مردم تأثیرگذار نیست.

آیت‌الله جوادی آملی در خصوص اهمیت افکار عمومی در یک نظام اسلامی می‌گویند: «نظام اسلامی ازآنجاکه یکی از انواع اداره‌ی امور بشر است، هم به لحاظ عمومی و هم ازآنجاکه اسلام به‌عنوان یک مکتب جامع وحیانی در رأس آن قرار می‌گیرد و با عمیق‌ترین لایه‌های وجودی انسان رابطه برقرار می‌کند، علاوه بر مدیریت کلان اجتماعی، کار ویژه‌ی هدایت کلان آن را نیز برای خود فرض می‌داند و به‌ضرورت باید در تعامل با افکار عمومی دارای اهداف، اصول و برنامه‌های متناسب باشد.»[9]

با بررسی مدیریت افکار عمومی در مواجه با اقدامات دشمن، می‌توان حالات متقابلی از آفند و پدافند و عدم اقدام را تصور کرد که درمجموع، نوع‌شناسی تقابل جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب با جبهه‌ی رسانه‌ای دشمن را به ما نشان می‌دهد.

نوع‌شناسی تقابل جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب با جبهه‌ی مقابل

رهبر معظم انقلاب که از تعابیر نظامی همچون «جنگ»، «عملیات»، «شبیخون»، «قرارگاه»، «آتش به اختیار» و… برای تبیین جنگ در عرصه‌ی فرهنگ استفاده می‌کنند، تقابل دو جبهه را نیز با تعبیری از اصطلاحات نظامی توصیف می‌کنند: «دو مقوله است، مقوله‌ی آفند و پدآفند؛ ما در زمینه‌ی فرهنگ، هم در مورد آفند ضعیف عمل می‌کنیم، هم در مورد پدافند ضعیف عمل می‌کنیم؛ به نظر من بایست در این زمینه‌ها کار کرد… راه صحیح این است که برنامه‌ریزی کنیم، هدایت کنیم، کمک کنیم به رویش‌های خوب، و جلوی ضربه‌ها و حملات و مانند این‌ها را بگیریم؛ یعنی هم آفند، هم پدآفند.[10]» همچنین ایشان در دیدار هنرمندان می‌فرمایند: «درست مثل یک میدان جنگ است؛ طرف حمله‌ای می‌کند، بعد شما پدافند آن را طراحی می‌کنید. او چون خودش اهل کار است، متوجه است که شما در مقابل این حرکت، فلان حرکت را خواهید کرد؛ مثل یک صفحه‌ی شطرنج. او یا از پیش طرح پدافند شما را در آفند خودش می‌گنجاند، یا به صورت عملیات جانبی آن را ادامه می‌دهد… ما وقتی بدانیم که این جزئی از طرح حمله است، طبیعی است که خودمان را در مقابل این حمله مصونیتی خواهیم بخشید.[11]»

همچنین ایشان در دیدار مسئولان صداوسیما، دو نوع وظیفه‌ی این عضو مهم جبهه‌ی رسانه‌ای در مقابل تهاجم جبهه‌ی مقابل را برشمردند: «یکی از کارهای بسیار مهمی که امروز در دستور کار آن‌هاست، تهاجم خبری، تبلیغی، فرهنگی و اخلاقی به کشور ماست. امروز این تهاجم، اوج تهاجم فرهنگی است… ما آماج هدف آن‌ها هستیم. بسیاری از هدف‌های استکبار جهانی در زمینه‌های تبلیغی و فرهنگی و رسانه‌ای متوجه به ماست؛ ما باید در مقابل این‌ها خود را مجهز کنیم. رسانه‌ی ما، هم باید ناظر باشد به خنثی‌کردن کار دشمن در داخل، هم باید ناظر باشد به ضربه‌زدن به دشمن در فضای عمومی.»[12]

با توجه به جمیع بیانات ایشان می‌توان گفت به‌طورکلی عملکرد متقابل جبهه‌ی فرهنگی داخلی و جبهه‌ی فرهنگی دشمن در قالب چارچوب زیر قابل‌جمع‌بندی است که برای هر مورد می‌توان مصادیقی از بیانات رهبر معظم انقلاب یافت:

1- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی و در مقابل، پدافند عامل جبهه‌ی فرهنگی استکبار

این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که به‌عنوان‌مثال یک فیلم سینمایی از طرف جبهه‌ی مقاومت ساخته شود و جبهه‌ی استکبار نیز همان موضوع را سوژه‌ی فیلمی قرار دهد و آن را بسازد. البته این حالت نیز قابل‌تصور است که جبهه‌ی رسانه‌ای مقابل، برای پدافند یک فیلم، سوژه‌ی دیگری را انتخاب کند و به‌طور غیرمحسوس و ظاهراً بی‌ارتباط با آن سوژه، فعالیتی را انجام دهد. چنانکه در تحلیل فیلم فارسی‌زبان رژیم صهیونیستی («باباجون»)، گفته می‌شود که این فیلم در مقابل فیلم‌هایی که میان ایرانیان مسلمان و صهیونیست‌ها نفرت و کینه‌ی بلازوال را مطرح می‌کنند، سعی دارد مردم اراضی اشغالی را انسان‌هایی همانند سایر انسان‌ها و همانند مردم ایران، با دغدغه‌های مشترک و مسائل روزمره معرفی کند.[13]

2- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی و در مقابل، پدافند غیرعامل جبهه‌ی فرهنگی استکبار

این وضعیتی نیز زمانی رخ می‌دهد که به‌عنوان‌مثال یک فیلم آگاهی‌بخش از وضعیت واقعی ایران ساخته و به هر طریق به دست مخاطب غربی برسد اما با توجه به پیشینه‌ی مصرف رسانه‌ای آن مخاطب و فضاسازی‌های گذشته علیه ایران، مخاطب نفوذناپذیر شده باشد و اثرگذاری مطلوب حاصل نشود.

3- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی و در مقابل، عدم اقدام جبهه‌ی فرهنگی استکبار

این امر می‌تواند ناشی از دو مسئله باشد. اول اینکه در مقابل فیلم ساخته‌شده در جبهه‌ی مقاومت، جبهه‌ی استکبار به علت عدم توانایی برای یافت یا ساخت محتوایی در مقابله‌ی مستقیم با آن فیلم، از اقدام پدافندی خودداری می‌کند. دوم اینکه به علت عدم تمایل برای مطرح‌نشدن سوژه‌ی کارشده از سوی جبهه‌ی رسانه‌ای انقلاب، حتی در حد پاسخ دادن به آن نیز پدافندی را انجام نمی‌دهد و راهکنش «بایکوت» را در پیش بگیرند؛ به‌هرحال این دو حالت محتمل است و در ضمن، عدم اقدام ظاهری و مستقیم، و انجام فعالیت‌های ظاهراً بی‌ارتباط نیز پیش‌تر مطرح شد.

4- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی استکبار و در مقابل، پدافند عامل جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی

این وضعیتی نیز زمانی رخ می‌دهد که به‌عنوان‌مثال فیلمی جهت تبیین واقعیت تسخیر لانه‌ی جاسوسی در مقابل فیلم «آرگو»، و یا فیلمی درباره‌ی دانشمندان جهادی صنعت هسته‌ای، در مقابل ساخت فیلم‌های ضد ایرانی و ضد اسلامی که سعی می‌کنند فضایی پر خفقان و استعدادکُش از جامعه نشان دهند، ساخته شود.

5- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی استکبار و در مقابل، پدافند غیرعامل جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی

پدافند غیرعامل در جبهه‌ی فرهنگی و رسانه‌ای را می‌توان معادل اصطلاح «مصون‌سازی» در بیان رهبر معظم انقلاب دانست. به‌طور مثال ایشان تبیین وظایف و مأموریت‌های صداوسیما یکی از موارد را چنین برمی‌شمرند: «چهارم، مصونیت‌دادن به ذهن جامعه از تأثیر مخرب تهاجم فرهنگی و ارزشی دشمن.»[14]

موارد مختلفی را ذیل عنوان مصون‌سازی یا پدافند غیرعامل در جنگ رسانه‌ای می‌توان برشمرد؛ به‌عنوان‌مثال افزایش اعتماد به رسانه‌های رسمی، تا در جنگ‌های روانی همچون فتنه‌ی 88، مردم به رسانه‌های داخلی و ملی اعتماد داشته و نسبت به رسانه‌های بیگانه بی‌اعتماد باشند. همچنین، پرداختن به موضوعات و مسائل بنیادین در تولیدات رسانه‌ای تا در صورت ساخت فیلم‌های موهن، مخاطبان خالی‌الذهن نبوده و نسبت به آن موضع صحیح بگیرند؛ و یا ارتقا اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس ملی تا مردم در مقابل پیام‌های تضعیف‌کننده‌ی هویت، مقابله کنند.

یکی از عوامل مصونیت بخش در عرصه‌ی رسانه، «سواد رسانه‌ای» است. «سواد رسانه‌ای» (Media Literacy) در یک تعریف بسیار کلی عبارت است از یک نوع درک متکی بر مهارت که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آن‌ها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی خارج شده و به معادله متقابل و فعالانه‌ای وارد شوند که درنهایت به نفع خود آنان باشد. از منظر مخاطبان رسانه، آن‌ها باید مهارت سواد رسانه‌ای را کسب کنند و از منظر مسئولین فرهنگی و سرداران جنگ رسانه‌ای، باید بستر ارتقاء سواد رسانه‌ای را فراهم کرد و این مهارت را در عموم جامعه گسترش داد.

یکی دیگر از موارد مصون‌سازی که به تعبیری می‌توان آن را ذیل سواد رسانه‌ای دانست و به تعبیری می‌توان آن را مستقل دانست، «سوءظنّ به جریان رسانه‌ای دشمن» است که رهبر معظم انقلاب در توصیه دانشجویان آن را مطرح کردند و فرمودند: «یکی از چیزهایی که خیلی لازم است، سوءظنّ به جریان رسانه‌ای دشمن است… اوّل [هم] بدانید که این‌ها دروغ میگویند. بنده آن مقداری که خودم در جریان خبرهای خارجی قرار می‌گیرم، آن مقداری که مربوط به حوزه‌ای است که مورد اطّلاع نزدیک من است، می‌بینم صدی نود دروغ است؛ صدی نود! دروغ است، جعل می‌کنند؛ دروغ‌های بزرگ، دروغ‌های کوچک؛ برایشان اهمّیّت ندارد.»[15][16]

6- اقدام آفندی جبهه‌ی فرهنگی استکبار و در مقابل، عدم اقدام جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی

متأسفانه باید گفت در اکثر موارد، وضعیت جنگ رسانه‌ای موجود، به نحو ششم است. حداقل توقع از جبهه‌ی رسانه‌ای مقاومت این است که به تعداد عملیات‌ها و فعالیت‌های جبهه‌ی مقابل -که همان فیلم‌های سینمایی و شبکه‌های ماهواره‌ای و… اند- پدافند کنند؛ این توقع در صورت تمرکز و هم‌افزایی جبهه‌ی خودی امری دور از ذهن نیست؛ بااین‌وجود، در مقابل تحرکات جبهه‌ی دشمن، کمتر مابه‌ازایی از جبهه‌ی خودی می‌توان یافت.

جمع‌بندی

در این نوشتار فرآیند مدیریت افکار عمومی شامل شناخت پیام، تولید پیام و توزیع پیام از منظر رهبر معظم انقلاب بررسی شد و بیان شد که در شناخت پیام، موضوعات راهبردی گوناگونی همچون بیان حقیقت، تحکیم هویت، انگیزش برای پیشرفت، و مانند این‌ها وجود دارد. در تولید پیام نیز، مهم‌ترین نکته «ارائه‌ی هنرمندانه‌ی پیام است که به آن اشاره شد. در مرحله‌ی توزیع پیام نیز حرکت‌هایی همچون اتحادیه‌ی رادیو و تلویزیون‌های اسلامی وجود دارد. در صورت رعایت الزامات مراحل مطرح‌شده، «مدیریت افکار عمومی» محقق می‌شود که موجب هدایت افکار عمومی به سمت مطلوب و کاهش آسیب‌پذیری افکار عمومی از حملات رسانه‌ای دشمن می‌شود. در انتها نیز با توجه به حالت‌های متقابل آفند و پدافند، نوع‌شناسی تقابل دو جبهه و حالت مهم آن بیان شد.

منابع:

[1] «بیانات در دیدار مسئولان سازمان صداوسیما»، 15 بهمن 1381

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7227

[2] برگرفته از مقاله‌ی «تبیین مفهوم «فرهنگ مقاومتی» مبتنی بر الگوی اقتصاد مقاومتی»، اندیشکده‌ی راهبردی تبیین، 9 اسفند 1395

http://tabyincenter.ir/17792/

[3] بیانات در دیدار مدیران و برنامه‌سازان رسانه‌ای کشورهای مختلف، 26 اردیبهشت 85

farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3340

[4] معرفی کتاب «دیپلماسی رسانه‌ای»، وبگاه مرکز تحقیقات استراتژیک

http://www.csr.ir/Center.aspx?lng=fa

[5] «بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در همایش بین‌المللی رسانه‌های جهان اسلام در حمایت از انتفاضه فلسطین»، 11 بهمن 1380

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3103

[6] بیانات در دیدار مردم استان همدان، 15 تیر 1383،