دیوار شیشه ای حریم خصوصی در فضای مجازی

در شرایطی که رسانه‌های مجازی و شبکه‌های پیام رسان سایه سنگین خود را بر فضای اطلاع‌رسانی و ارتباطی ایران گسترانده‌اند و نشریات مکتوب روز به روز با ریزش مخاطب مواجه‌اند، نشست‌های حاشیه‌ای بیست و سومین نمایشگاه مطبوعات فرصتی بود تا اطلاع‌رسانی در شرایط جدید مورد تحلیل و کنکاش قرار گیرد. «حریم خصوصی در فضای مجازی» موضوع یکی از نشست‌ها بود که در آن  دکتر باقر انصاری- استاد دانشگاه شهید بهشتی- به بررسی انواع اطلاعات در فضای مجازی و تهدیدات این فضا برای حریم خصوصی پرداخته است.

دکتر انصاری در سال‌های اخیر تلاش کرده است  تغییر و تحول و مسأله شناسی در حوزه رسانه را از منظر حقوقی تحلیل و مورد بررسی قرار دهد.
استاد دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه انواع اطلاعات در فضای مجازی را می‌توان به 6 دسته تقسیم کرد گفت:
نخستین گروه از مصادیق حریم خصوصی در فضای مجازی داده‌های شخصی است. یعنی آن دسته از معلوماتی که هر شخصی برای ورود به فضای مجازی باید در اختیار دیگران قرار دهد. این دیگران شامل سرورهای مجازی تا انواع واسطه‌هایی که به ما خدمات ارائه می‌دهند، می‌شود. افراد گاه این اطلاعات را دانسته یا نادانسته در اختیار دیگران قرار می‌دهند . ما وقتی وارد فضای مجازی می‌شویم مراحل مختلفی اتفاق می‌افتد به‌عنوان مثال وقتی با تلفن همراه وارد اینترنت می‌شویم ناخودآگاه یک سری اطلاعات در اختیار سازنده گوشی قرار می‌گیرد یا هر پروفایلی که برای ورود به یک اپلیکیشن می‌سازید اطلاعاتتان را در اختیارشان قرار می‌دهید. وی دومین گروه از اطلاعات را اطلاعات خصوصی دانسته و ‌ افزود: هر فیلم و عکس و متن و صوتی که کاربران تولید می‌کنند و بر بسترهای مختلف می‌سازند و از آن استفاده می‌کنند اطلاعات خصوصی است که چالش‌های زیادی در این زمینه ایجاد شده است از جمله در حوزه افشاگری‌هایی که اتفاق می‌افتد.
این حقوقدان انجمن‌ها و اجتماعات فضای مجازی را دسته سوم اطلاعات معرفی کرده و می‌گوید: در این فضا ما انواع اجتماعات را داریم که دو یا چند نفر در گروه‌هایی دور هم جمع می‌شوند و افراد با هم اطلاعاتی را رد و بدل می‌کنند. در فضای واقعی وقتی افراد دور هم جمع می‌شوند مانند یک مجلس عروسی در واقع یک حریم خصوصی دارند اما در گروه‌های مجازی آیا این حریم واقعاً خصوصی است؟ خیر چرا که می‌توان تمام این بحث‌ها را ثبت و ضبط کرد. حتی اگر فردی مطلبی را لایک و تأیید کند که نشانگر احساس درونی فرد نسبت به یک متن یا عکس باشد می‌تواند علیه او استفاده شود. ما پرونده‌هایی داریم که قوه قضائیه به خاطر اینکه فردی مطلبی را که مربوط به یک گروه غیر قانونی یا ضد انقلاب بوده لایک کرده او را به اتهام هواداری از آن گروه محکوم کرده‌اند. در واقع لایک کردن مطلب را مستند قرار داده‌اند برای صدور رأی علیه وی و می‌گویند آنها را تأیید کرده ای.
ارتباطات شخصی یا ارتباطات غیر عمومی در فضای مجازی اعم از تماس‌های تلفنی، ارسال عکس و متن برای دیگری، ارسال ایمیل و پیامک نیز از مصادیق ارتباطات خصوصی اشخاص است که افشای آنها چالش‌های جدی برای کاربران ایجاد می‌کند.
دکتر انصاری پنجمین گروه از اطلاعات را خروج از این فضا یا ناپدید شدن در فضای مجازی دانسته و می‌افزاید: متأسفانه در این فضا حتی اگر به‌طور کامل هم خارج شوید باز هم اطلاعات شما تا سال‌ها وجود خواهد داشت. این یعنی به محض اینکه مشخصات شما جست و جو شود اطلاعاتتان در دسترس قرار می‌گیرد. و ششمین موضوع، حق سکوت یا حق بر خلوت در فضای مجازی است که از دیگر مصادیق حریم خصوصی به شمار می‌رود،به‌عنوان مثال اطلاعاتی که مدام ناخواسته برای شما در فضای مجازی ارسال می‌شود در اصطلاح به این‌ها استماع یا دیدن اجباری می‌گویند و از مصادیق مزاحمت‌های مجازی هستند.
اما غیر از این موارد تهدیدهایی نیز در فضای مجازی وجود دارد که در واقع اطلاعات ما را بدون رضایت برای مقاصد شخصی جمع‌آوری و ذخیره می‌کنند یا به گردش می‌اندازند.
این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: حریم خصوصی یعنی فرد رضایت ندارد اطلاعاتش بدون اجازه در اختیار دیگران قرار بگیرد،اما تهدیدات در فضای مجازی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. نخستین تهدید از جانب ارائه دهندگان خدمات دسترسی و سایر واسطه‌های فضای مجازی اتفاق می‌افتد. این واسطه‌ها انواع مختلفی دارند که بیشتر حیاتشان منوط به اطلاعات ماست و با این اطلاعات تجارت می‌کنند، البته مقاصدشان متفاوت است از مقاصد تجاری و تبلیغاتی گرفته تا امنیتی. بیشتر این واسطه‌ها با زبان رمز و مبهم در قالب قرار داد اطلاعات ما را جمع می‌کنند به‌عنوان مثال وقتی می‌خواهیم وارد شبکه‌های اجتماعی شویم باید فرم عضویت پر کنیم ما خیلی از مواقع بدون خواندن آنها را پر کرده و امضا می‌کنیم. علتش هم نا آشنایی با زبان خارجی است. همین تلگرام را اگر درست بخوانیم می‌بینیم نوشته است شما به من اجازه می‌دهید که من اطلاعات شما را در اختیار اشخاصی که ادامه حیات من منوط به همکاری و کمک آنهاست قرار دهم. در واقع فیس بوک و تلگرام گفته‌اند که اگر در مکان‌هایی که سرورهای من قرار دارند مقام‌های قضایی و قوانین شان مرا ملزم کند که اطلاعات کاربران را در اختیارشان قرار دهم این کار را می‌کنم. متأسفانه خیلی‌ها متوجه این امر نمی‌شوند و موافقت خود را اعلام می‌کنند. فیس بوک، گوگل و سایر موارد دیگر نیز همین کار را می‌کنند و خوشبینانه‌ترین حالتش این است که اطلاعات ما را برای مقاصد تجاری استفاده کنند، البته برخی در ارائه اطلاعات از روند گمنام‌سازی استفاده می‌کنند اما حتی در همین حالت هم می‌توان به مشخصات افراد دست یافت.
در همین جاست که حق بر فراموش شدن را در اروپا شناسایی کردند که اشخاص می‌توانند بخواهند اطلاعات شخصی آنها در موتورهای جست و جو حذف شود که البته استثنائاتی دارد و به همین راحتی نیست.
وی تهدید بعدی را از جانب کاربران می‌داند و می‌گوید: کاربران یا با حسن نیت یا سوء نیت اقدام به استفاده از اطلاعات شخصی افراد می‌کنند. مانند هکرها که اقدام به سوءاستفاده از اطلاعات بانکی یا عکس‌ها و مطالب خصوصی اشخاص می‌کنند. متأسفانه برخی از کاربران اطلاعاتی را که بین گروه‌های خانوادگی و خصوصی رد و بدل می‌شود برای دیگران هم می‌فرستند و باعث دردسرهای زیادی می‌شود. تهدید بعدی نیز از جانب دولت است که در معنای عام کلمه شامل مقام‌های قضایی، اداری، امنیتی و اطلاعاتی می‌شود. در واقع دولت به طرق مختلف تلاش می‌کند که جریان گردش اطلاعات افراد را در فضای مجازی رصد کند. این کار یا با قوانین الزام آور شده یا با اقتضائات پلیسی امنیتی و پدافند غیرعامل و برای کنترل حمله‌های سایبری است تا زیر ساخت‌های فضای مجازی کشور آسیب نبیند اما همه این عوامل باعث شده که به حریم خصوصی اشخاص ورود کرده و اطلاعاتشان را رصد کنند، البته با الزامات قانونی می‌خواهند این کار را انجام دهند.
استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه با وجود این تهدیدات در همه جای دنیا تلاش شده حمایت‌هایی هم برای حفظ حریم خصوصی افراد در فضای مجازی شناسایی شود افزود: در ایران برخی از این حمایت‌ها در قوانین پیش‌بینی شده بخصوص آنها که منشأ تهدید در داخل کشور است. به‌عنوان مثال قانون جرایم رایانه‌ای یا قانون تجارت الکترونیک این اجازه را داده که در مواقعی تعقیب کیفری داشته باشیم و مانع شویم که داده‌های شخصی‌مان بدون اجازه جمع‌آوری شود، اما متأسفانه حمایت‌ها بسیار، بسیار حداقلی است و با عبارت‌های کلی و تفسیر برداربیان شده است. اما در کشورهایی که حمایت از حریم خصوصی در آنها جدی است برای حمایت از اشخاص قوانین مفصل و رویه بسیار جدی دارند تا اطلاعات شخصی آنها بدون مجوز قانونی جمع‌آوری نشود و مورد سوء‌استفاده قرار نگیرد. در مورد کاربران نیز تدابیر مختلفی اندیشیده‌اند تا به کاربران کمک کنند و سواد رسانه‌ای و دیجیتال اشخاص را ارتقا دهند و بدانند هر چه اطلاعات شخصی از خودشان در فضای مجازی منتشر کنند به منزله این است که نظارت دیگران را بر خودشان بیشتر می‌کنند. متأسفانه ایرانی‌ها دومین رتبه جهان را در افشای بیشترین اطلاعات شخصی در فضای مجازی به خود اختصاص داده‌اند. دلیلش هم این است که اولاً به زبان خارجی تسلط ندارند و دوم اینکه حریم خصوصی برایمان مهم نیست و نمی‌دانیم چه اتفاقی برایمان می‌افتد و با عجله در هر برنامه و بازی و شبکه اجتماعی عضو می‌شویم و دانلودش می‌کنیم در حالی که اگر سواد رسانه‌ای افزایش یابد بیشتر مراقب خواهیم بود که اطلاعاتمان را منتشر نکنیم و حتی مراقب خواهیم بود که با کدام وسیله به اینترنت متصل شویم چرا که صرف خود وسیله می‌تواند ابزار انتقال اطلاعات شخصی باشد. در سطح بالاتر نیز که شرکت‌هایی مانند گوگل و یاهو براحتی این اجازه را می‌دهند که اشخاص مکان‌یابی کنند و اطلاعات مربوط به گوشی افراد را در انواع مختلف در اختیار بگیرند.
در کل باید گفت در ایران وضعیت رضایت بخشی نداریم چرا که هم کاربران اطلاعات خصوصی زیادی را در فضای مجازی افشا می‌کنند، هم قوانین ما صراحت و شفافیت و جدیت لازم را در حمایت از حریم خصوصی ندارند و هم اینکه سواد رسانه‌ای ما در حدی نیست که خودمان مراقب اطلاعات خصوصی‌مان باشیم.