آزمون و خطای مسئولان با سلامت مردم/ تراریخته خوب است یا بد؟

 طی چند سال اخیر شاید بیشتر از همیشه بحث واردات و تولید محصولات کشاورزی تراریخته به گوشمان خورده باشد. محصولات تراریخته که همان تغییرات ژنتیکی یافته است مورد حمایت و از سوی دیگر مورد نقد عده زیادی از صاحب نظران قرار دارد.

به اعتقاد طرفداران، این محصولات دارای مزایایی هستند که کشت آنها را با صرفه کرده است به طوری که ؛

تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری ها مقاوم هستند.

محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت‌کش‌ها می شوند.

ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می مانند.

اما از سوی دیگر در مقابل مخالفان تولید محصولات تراریخته بر این باورند که در محصولات غیر تراریخته سطح بالاتر آنتی اکسیدان ها، مواد مغذی بالاتر، انرژی بیشتر و پروتئین سالم تر، عملیات کشاورزی بهتر همگی منجر به محصولات بهتری به نسبت محصولات تراریخته می شود.

به اعتقاد آنها این محصولات دارای مضراتی هستند که از جمله آنها می توان به مواردی مانند واکنش آلرژیک، نامناسب بودن برای محیط زیست،کاهش تنوع زیستی، کاهش کارایی آنتی بیوتیک ها، طعم غیر متداول، سلاح بیولوژیک اشاره کرد.

واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی باعث ایجاد پروتئین هایی در گیاه یا جانور جدید می شود که ممکن است برای بدن انسان به عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و منجر به ایجاد واکنش آلرژیک شود.

نامناسب برای محیط زیست: بقایای این جانداران برای محیط زیست نامناسب است و تا مدت ها به صورت مخفی در طبیعت باقی می ماند.

کاهش تنوع زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می شود و از تنوع زیستی آن ها می کاهد.

کاهش کارایی آنتی بیوتیک ها: به دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس ها و باکتری ها مقاوم می شوند؛ خاصیت آنتی بیوتیکی خود را در بدن اعمال می کنند و از کارایی آنتی بیوتیک های دارویی می کاهند.

طعم غیر متداول: به دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.

نامناسب از جهت تغذیه ای برای انسان ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری های جدید در انسان می شوند و در بسیاری از گونه های حیوانات مانند موش ها و پروانه ها باعث مرگ شده اند.

سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به عنوان سلاح بیولوژیک برعلیه دشمنان خود استفاده می کنند.

بر اساس پژوهش های صورت گرفته دلایل محکمی وجود دارد که محتوای مواد مغذی در مواد غذایی تراریخته به مراتب کمتر از مواد غذایی غیر تراریخته است. در محصولات غیر تراریخته سطح بالاتر آنتی اکسیدان ها، مواد مغذی بالاتر، انرژی بیشتر و پروتئین سالم تر، عملیات کشاورزی بهتر همگی منجر به محصولات بهتری به نسبت محصولات تراریخته می شود.

اما این مسائل در حالی مطرح می شود که آزمون و خطا بر سر سلامت مردم است. محصولاتی کشاورزی تراریخته‌ای که بسیاری کشورهای دنیا از اتحادیه اروپا گرفته تا برخی همسایگان، تولید و مصرفشان را ممنوع اعلام کرده اند.

اما مشاهده می کنیم مسئولان طی چند سال اخیر  مجوز واردات دانه های مبدل شده به روغن های خوراکی در کشور را ازبین تراریخته هایی انتخاب کرده اند که بی ضرر بودنشان نیازمند سال ها زمان است.

این روزها بدون اینکه بسیاری از مردم خبر داشته باشند روغن های تراریخته سر سفره هایشان جا باز کرده است.

*تراریخت بخوریم یا خیر؟

اما با همه این اوصاف این سوال برای مردم مطرح هست که تراریخت بخوریم یا خیر؟

غلامحسین حسینی‌نیا، دانش‌آموخته ترویج و آموزش کشاورزی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، از زاویه نگاه یک هیئت علمی و فارغ از مسائل سیاسی، به موضوع گیاهان دستکاری ژنتیک (تراریخت) پرداخته است.

 

* ارگانیسم‌های اصلاح ژنتیک شده (تراریخته)

 

اصلاح ژنتیک به معنای آن است که از طریق دستکاری در DNA گیاهان و حیوانات، می‌تواند خصوصیات و صفاتی را به آنها اضافه کرد که بطور طبیعی و ذاتی در آنها وجود ندارد. این فناوری که در دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ به کمال رسید، دارای قابلیت تأثیرگذاری مثبت است. برای مثال، تولید گندم مقاوم به خشکسالی می‌تواند مانع بروز کمبودهای غذایی شود. با این حال، فناوری اصلاح ژنتیک ممکن است پیامدها و تأثیرات ناشناخته‌ای بر سلامت انسان و محیط‌زیست داشته باشد که این امر، نگرانی‌هایی جدی را از بابت توازن قدرت در عرصه کشاورزی که روز‌به‌روز هم فشرده‌تر و متمرکزتر می‌شود، بوجود آورده است.

تولیدکنندگان ارگانیسم‌های اصلاح ژنتیک شده، با یک جنگ حقوقی و قانونی تمام‌عیار در ایالات متحده روبه‌رو بوده و هستند. در برخی کشورها کلاً کشت، تولید و فروش محصولاتی که دستکاری ژنتیکی شده باشند، ممنوع اعلام شده است.

شرکت آمریکایی«مونسانتو» در سال ۱۹۹۶، نخستین نمونه محصولات اصلاح ژنتیک شده را در قالب بذرهای «راند آب سرخود» سویا، پنبه، کلزا و ذرت عرضه کرد. توجیهی که برای استفاده از «راند آب سرخود» ارائه می‌شد آن بود که کشاورزان می‌توانند از علف‌کش Round up در فصل رشد استفاده کنند تا بدون نگرانی از بابت صدمه دیدن محصولاتشان، علفهای هرز را از بین ببرند.

بدین ترتیب، هم عملکرد محصول بالا می‌رفت و هم از آفت‌کش کمتری در مجموع استفاده می‌شد، این امر باعث می‌شد که هم هزینه کمتری مصرف کنند و هم رفتار معتدل‌تری با محیط‌ زیست داشته باشند.

استفاده از محصولات اصلاح ژنتیک شده به سرعت رواج یافت و از زمان معرفی «راند آب سرخود»، هم شرکتهای بیشتری در این حوزه وارد بازار شده‌اند و هم ارقام جدیدی از بذرهای اصلاح ژنتیک شده، ابداع گردیده که صفات مطلوبی همچون «مقاوم به حشره» بودن را به خود به همراه دارند. تا سال ۱۹۹۹، حدود ۱۰۰ میلیون جریب زمین در سطح جهان، زیر کشت بذرهای اصلاح ژنتیک شده قرار گرفته بود.

تا سال ۲۰۰۹، برای تولید ۵۹ درصد محصول سویا در ۹ کشور جهان از بذرهای اصلاح ژنتیک شده، استفاده شده بود. در سال ۲۰۰۸ در ایالات متحده و آرژانتین، به ترتیب ۸۵ درصد و ۹۸ درصد سویای تولیدی، اصلاح ژنتیک شده بود. شکل ۱، میزان مساحت زیرکشت محصولات اصلاح ژنتیک شده در کشورهای ایالات متحده، آرژانتین و برزیل را در سال های مختلف نشان می‌دهد.

در سال ۱۹۹۸، با انتشار اخبار مبنی بر استفاده از «راند آپ سرخود»، بحث و جدل بر سر ایمن بودن محصولات اصلاح ژنتیک شده آغاز گردید. واکنش مردم به محصولات اصلاح ژنتیک در بریتانیا بسیار شدید بود.

نگرانی و دغدغه مردم بیشتر بخاطر تأثیرات احتمالی این نوع محصولات بر سلامت انسان بود. شیوع بیماری جنون گاوی، پایه‌های اعتماد مردم را نسبت به امنیت فناوری‌های نوین زراعی بشدت تضعیف کرد. افزایش عوامل حساسیت‌زا در موادغذایی و نیز افزایش مقاومت میکروبها در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها از دیگر مسائل مورد مناقشه در این مقوله به‌شمار می‌آمد.

*منازعه بر سر «ژن نابودگر»

منازعه بر سر استفاده از فناوری اصلاح ژنتیک، با مطرح شدن بحث «ژن نابودگر» بالا گرفت. کشاورزان از دیرباز و بطور سنتی، همه ساله مقداری از محصول خود را بصورت بذر نگهداری می‌کردند تا آن را در سال زراعی بعدی، کشت کنند.

اما ژن نابودگر یک عامل عقیم‌کننده است که مانع باروری و تولیدمثل گیاه اصلاح شده می‌گردد. از نظر کشاورزان، استفاده از گیاهی با این صفات و مشخصات، به معنای آن است که باید بذرهای مورد نیاز برای کشت سال بعد را از شرکت‌های تهیه‌کننده بذر، خریداری کنند که این امر، فشار مالی مضاعفی را بر دوش کشاورزان خرده پا و متوسط وارد می‌آورد.

فشار عمومی باعث شد «رابرت شاپیرو» مدیرعامل «مونسانتو» در سال ۱۹۹۹ قول دهد «فناوری‌های بذور استریل شده را تجاری‌سازی نکند» و این در حالی بود که «مونساتو» امتیاز شرکت «دلتا اندپاین لند» را به‌عنوان صاحب امتیاز ژن نابودگر در سال ۲۰۰۷ خریداری کرده بود.

گرده‌افشانی تقاطعی (دگرگشنی‌گیری) و محصورسازی از دیگر مسائلی هستند که نگرانی‌های جدی را موجب شده‌اند.

اگرچه راهها و جاده‌ها، مانع تداخل بین مزرعه‌ها می‌شوند و احتمال گرده‌افشانی بین بذرهای طبیعی و اصلاح‌شده را کاهش می‌دهند، اما در عمل نمی‌توانند مانع گرده‌افشانی تقاطعی شوند. در ایالات متحده، این پدیده عملاً موجب نقض «حق امتیاز انحصاری» شده و «مونساتو» علیه عده‌ای از کشاورزان و سویاکاران به‌دلیل «کشت» سویای اختصاصی تحت امتیاز این شرکت اقامه دعوی کرده است؛ هرچند که آنها عمداً قصد چنین کاری را نداشته‌اند، رفع و رجوع این‌گونه شکایات، بار مالی مضاعف و تقریباً غیرقابل تحملی را بر دوش تولیدکنندگان کوچک و متوسط تحمیل می‌کند.

در سال ۲۰۰۱، رییس دیوان عالی ایالات متحده، «کلارنس توماس»۲۰ در دعوایی که منجر به تثبیت «حق امتیاز اختصاصی» بذر «مونساتو» گردید، به نفع این شرکت حکم صادر کرد. صدور این حکم، سروصدای زیادی برپا کرد؛ چون «توماس» در اواخر دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان وکیل دعاوی برای این شرکت، کار کرده بود.

*گرده افشانی تقاطعی و محصور سازی محل بحث و اختلاف

مقولات گرده‌افشانی تقاطعی و محصورسازی، پاره‌ای دغدغه‌های غیرسیاسی را نیز به‌دنبال داشته است. درخصوص بحث محصورسازی، مطالعه‌ای توسط «سینتیا سیجرز» از دانشگاه آرکانزاس نشان داد که گیاهان کلزای دستکاری شده، در طبیعت داکوتای شمالی ریشه داوانیده‌اند؛ بطوری که ۸۰ درصد کلزاهای نمونه‌گیری شده تا سه هزار مایل از شاهراهها، از نوع اصلاح ژنتیک بود.

از آنجایی که این گیاهان، در برابر «راند‌آپ» مقاوم شده‌اند، عملاً به علفهای هرزه تبدیل گردیده‌اند که به‌دشواری می‌توان با آنها مبارزه کرد. گرده‌افشانی گیاهان دستکاری نشده یا گیاهان دارای ژن نابودگر می‌تواند تنوع گیاهی را به مخاطره اندازد.

در حال حاضر تقریباً نیمی از تمام محصولات دستکاری شده، در ایالات متحده کشت می‌شود، جایی که نصب برچسب GMO الزام‌آور نیست. آرژانتین، برزیل، هند و کانادا، دیگر تولیدکنندگان عمده این نوع محصولات در جهان به‌شمار می‌آیند.

در اروپا نصب برچسب GMO الزامی است که این امر همان‌طور که قبلاً ذکر شد مشکلاتی را برای محصولات کشاورزی ایالات متحده بوجود آورده است. ذرت‌هایی که در سال ۲۰۰۵ از ایالات متحده به ژاپن صادر شده بود  به‌دلیل فقدان برچسب تجاری «از دستکاری ژنتیکی» مورد تأیید بازرسان مربوطه در ژاپن قرار نگرفت. وجود ذرت BT10 در محصولات ارسالی به ژاپن، نشان می‌دهد تولیدکنندگان آمریکایی به‌دلیل تداخل زنجیره‌های عرضه و ذخیره سازی محصولات طبیعی و دستکاری شده، قویاً دچار مشکل شده‌اند.

نهایتاً، هنوز تا رسیدن به پاره‌ای صفات، از جمله صفاتی که امید می‌رفت با دستکاری ژنتیکی محصولات، موجبات کاهش نیاز به آفت‌کش‌ها و علف‌کشهای شیمیایی را فراهم آورند، راه درازی در پیش است.

طبق برآوردها، بین سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۸، استفاده از محصولات تراریخته باعث شد میزان استعمال علف‌کش فقط در ایالات متحده، ۳۸۸ میلیون پوند افزایش پیدا کند.

علت اصلی این امر، مقاوم شدن برخی علف‌های هرز به علف‌کش است که کار مبارزه با آنها را بسیار دشوار ساخته است. در حال حاضر، فناوری اصلاح ژنتیکی بر آن است تا علف‌کش‌های جدید و کارآمدتری تولید کند که قادر باشند با علف‌های هرز مقاوم شده در برابر علف‌کش‌ها مبارزه کنند. با این حال، همین راه کار ممکن است فقط به تولید علفهایی منجر شود که در برابر تعداد بیشتری از علف‌کش‌ها مقاومت نشان می‌دهند و چنین پدیده‌ای، یقیناً مشکل را در آینده پیچیده‌تر خواهد کرد. به همین دلیل، سازمانهای متعددی، خواستار انجام تحقیقات دوره‌ای از سوی دولتها به منظور ارزیابی فواید، هزینه‌ها و ریسک‌های مترتب بر محصولات اصلاح ژنتیک گردیده‌اند.

* نتیجه گیری و جمع بندی

در سال ۲۰۱۱ سفری مطالعاتی به ژاپن داشتم و از یک پژوهشکده بیوتکنولوژی در آنجا بازدید داشتم. در آن جا از یک استاد کهنه‌کار ژاپنی که سالها روی موضوع محصولات تراریخته کار کرده بود پرسیدم  به‌عنوان یک دانشمند ژاپنی صادقانه بگویید بالاخره محصولات تراریخته آری یا خیر؟ به شوخی گفتم داستان هم برایم تعریف نکن فقط بگو آری یا خیر؟

گفت صادقانه بگویم هنوز نکات تاریک بسیاری در مسیر محصولات تراریخته وجود دارد که استفاده از آنها در غذای انسان و دام را با ابهام جدی روبرو می‌کند لذا ما در ژاپن ترجیح می‌دهیم فعلاً به تحقیقات در این زمینه بسنده کنیم.

به نظرم همین موضوع برای نتیجه‌گیری کافی است بیایید ما هم در ایران فعلاً تا زمانی که قارد به ارزیابی دقیق این محصولات باشیم، به تحقیقات در این زمینه در دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی بسنده کنیم. شاید روزی برسد که علم بشری قادر به شفاف کردن تمام این زوایای تاریک علم محصولات تراریخته شود. اما تا آن روز در برابر حفظ سلامت تک‌تک شهروندان, در برابر حفظ ذخایر عظیم و بی‌بدیل ژنتیکی بومی کشورمان ‌ــ که سرمایه ذی‌قیمت و جبران‌ناپذیر و از مباحث اصلی پدافند غیرعامل به‌شمار می‌رود ــ و در برابر توسعه پایدار کشورمان و  حفظ استقلال ایران عزیز همگی مسئولیم و هرگز اجازه آزمون و خطا در این خصوص نداریم.