26 تیر مصادف با سالروز تشکیل شورای نگهبان قانون اساسی است. نهادی بنیادی که جایگاه ویژه ای در قانون اساسی دارد.
26 تیر مصادف ب بیست و هفتمین سالروز تشکیل شورای نگهبان قانون اساسی است. نهادی بنیادی که جایگاه ویژه ای در قانون اساسی دارد و مجلس شورای اسلامی بدون وجود شورای نگهبان جز در مورد تصویب اعتبارنامه نمایندگان و انتخاب شش حقوقدان شورای نگهبان، اعتبار قانونی ندارد. حال با وجود جایگاه مهم و بنیادی شورای نگهبان چرا این نهاد همواره آماج حملات معاندین و مخالفین نظام جمهوری اسلامی قرار میگیرد؟ با بررسی نقش و جایگاه شورای نگهبان در ساختار نظام جمهوری اسلامی، بیانات امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب درباره این نهاد انقلابی به پاسخ این پرسش خواهیم رسید.
نقش و جایگاه شورای نگهبان در ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران
از زمان شکل گیری دولت مدرن و برقراری نظام های مردم سالار و اجرای اصل تفکیک قوا و در نتیجه تدوین قانون اساسی، موضوع وجود اصل نظارت و ایجاد نهاد نظارتی بر حسن اجرای قانون اساسی به عنوان اصلی ضروری برای نظام سیاسی در نظر گرفته شد. بر همین اساس، اکثر کشورهای دارای نظام مردم سالار و صاحب قانون اساسی چنین نهاد نظارتی را با عنوان های مختلف پیش بینی کرده و تشکیل داده اند.
در ایران نیز بیش از یکصد سال پیش با شکل گیری نهضت مشروطه و تدوین قانون اساسی مشروطه، با تلاش های مجتهد مبارز شیخ فضل ا... نوری نهادی نظارتی در ماده (اصل) ۲ متمم قانون اساسی مشروطه پیش بینی گردید، اما با شهادت شیخ فضل ا... نوری و تسلط روشنفکران غربزده بر نهضت و بروز اختلاف در بین نیروهای مذهبی، رهبران نهضت به حاشیه رانده شدند و بالطبع نهاد ناظر و حافظ قانون اساسی مشروطه به تعطیلی گرائید و تا پیروزی انقلاب اسلامی این ماده قانونی احیاء نگردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در تدوین قانون اساسی سال 1358 با توجه به تجربه تاریخی بر ایجاد نهاد نظارتی در قالب اصول مختلف تأکید ویژه شد. اصل نود و یکم قانون اساسی اینگونه بیان میدارد: « به منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از نظر عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با آنها، شورایی به نام شورای نگهبان با ترکیب زیر تشکیل میشود:
1- شش نفر از فقهای عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسائل روز. انتخاب این عده با مقام رهبری است.
2- شش نفر از حقوقدانان، در رشتههای مختلف حقوقی، از میان حقوقدانان مسلمانی که به وسیله رئیس قوه قضائیه به مجلس شورای اسلامی معرفی می شوند و با رای مجلس انتخاب می گردند».
نکته قابل توجه اینکه؛ کارکرد و جایگاه شورای نگهبان در نظام جمهوری اسلامی بر خلاف بسیاری از نهاده ای نظارتی سایر کشورها، علاوه بر مراقبت از مغایرت نداشتن مصوبات مجلس شورای اسلامی با قانون اساسی وظیفه صیانت و حراست از مغایرت نداشتن آن مصوبات با احکام شرع مقدس اسلام را نیز بر عهده دارد. از این رو، نظر به ماهیت جمهوری اسلامی که از دو بعد « مشروعیت» و « مقبولیت» بایستی همواره مورد صیانت قرار گیرد، قانون گذار نیز برای حفظ مشروعیت نظام، شش نفر از فقهای عادل و آگاه به مقتضیات زمان و مسائل روز را همراه شش نفر از حقوقدانان، مأمور آن نموده است.
کلمه نگهبان در عبارت شورای نگهبان معرف نوع و اهمیت این نهاد است و مراقبت و حراست دایمی را می رساند. شورای نگهبان پاسدار و حافظ مستمر موازین اسلامی و قانون اساسی است. شورای نگهبان باید با درک درست از مقتضیات زمان و مسایل روز جهان، موازین اسلامی را حفاظت و از قانون اساسی حراست کند. در واقع، اولین و اصلی ترین وظیفه شورای نگهبان، نگهبانی است و لفظ به کار گرفته شده با معنا تناسب دارد، اما نکته حساس و دقیق آن است که پاسداری و نگهبانی از موازین اسلامی به شکلی نباشد که اجرای بعضی از اصول اسلامی را به علت ارائه و ابراز نادرست، عملا غیرممکن سازد.[1]
هرچند در قانون اساسی فصل مجزایی برای شورای نگهبان قرار داده نشده اما در چند اصل مختلف این قانون به جایگاه و شرح وظایف این نهاد اشاره می کند. به غیر از اصل 91 که به آن اشاره شد، اصول 92 تا 99 قانون اساسی به چگونگی شکل گیری، مدت زمان هر دوره، نقش و اعتبار و شرح وظایف شورای نگهبان می پردازد.
اصل 99 به وظیفه خطیر دیگر شورای نگهبان که همانا نظارت بر انتخابات است، اشاره دارد. در این اصل آمده؛ شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی را برعهده دارد.
علاوه بر این اصول، موارد دیگری همچون اصل4، 68، 69، 72، 108، 110، 118، 120و 177 قانون اساسی بر جایگاه و نقش شورای نگهبان تأکید دارد.
در مجموع می توان وظایف شورای نگهبان را طبق اصول مختلف قانون اساسی شامل وظیفه تقنینی، تفسیری و نظارتی دانست.
وظایف تقنینی:
وظایف تقنینی شورای نگهبان منحصر به اصول 4، 69، 94، 72، 96، 97 و بند یک اصل 177 قانون اساسی می شود.
1- تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با قانون اساسی
2 - تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با احکام اسلام توسط فقهای این شورا
3- حضور در جلسات غیر علنی مجلس شورای اسلامی جهت اعتبار بخشیدن به مصوبات آن، در صورت تصویب سه چهارم نمایندگان مجلس
4- حضور در جلسات شورای بازنگری قانون اساسی
وظایف تفسیری:
براساس اصل 98 قانون اساسی، تفسیر قانون اساسی برعهده شورای نگهبان است، چنانچه این تفسیر به تصویب حداقل 9 نفر از اعضای شورای نگهبان برسد، در چارچوب قانون اساسی اعتبار قانونی داشته و لازم الاجرا می باشد.
وظایف نظارتی:
طبق اصول 99 و 118 قانون اساسی نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی بر عهده شورای نگهبان می باشد.
نقش و جایگاه شورای نگهبان در بیانات امام (ره) و رهبر معظم انقلاب
علاوه بر بیان نقش و جایگاه شورای نگهبان از منظر قانونی، رهبران نظام جمهوری اسلامی نیز طی حدود چهار دهه گذشته همواره بر اهمیت و جایگاه شورای نگهبان به عنوان رکنی اصلی در این نظام تأکید داشته و دارند. در اینجا به چند فراز از بیانات حضرت امام (ره) و رهبر معظم انقلاب در باره جایگاه شورای نگهبان اشاره میشود.
امام خمینی(ره):
« شورای محترم نگهبان، که حافظ احکام مقدس اسلام و قانون اساسی هستند، مورد تأیید اینجانب می‌باشند و وظیفه آنان بسیار مقدس و مهم است.»[2]
- « من به آقایان هشدار می دهم که تضعیف و توهین به شورای نگهبان، امری خطرناک برای کشور و اسلام است. همیشه انحرافات به تدریج در یک رژیم وارد می شود و آن را در نهایت ساقط می کند.» [3]
آیت ا... خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب:
« شورای نگهبان، عماد ملت و دین و مایه اطمینان و سکینه قلب مومنین است و در حقیقت نبض نظام اسلامی به شمار می رود. اگر خدای نکرده روزی شورای نگهبان تضعیف شود، چه تضعیف حیثیتی، چه هویتی، مطمئناً ضربه جبران ناپذیری به انقلاب خواهد خورد.»[4]
- « شورای نگهبان مطمئن‌ترین دستگاه و ارگانی است که انقلاب به نظام کشور بخشیده است. ما برای اینکه به طور کلی از سلامت نظام مطمئن باشیم، مهمترین و رساترین و فعال‌ترین و مؤثرترین مجموعه‌ی ما همین شورای نگهبان است.»[5]
- «مسئله‌ی شورای نگهبان در قانون اساسی کشور ما، یک مسئله‌ی بسیار مهم و بزرگ و منحصر به فرد است. هم وظیفه‌ی تشخیص موافقت قوانین مجلس با شرع مقدس و با قانون اساسی، بسیار وظیفه‌ی بزرگی است؛ که اگر این وظیفه نباشد، ادامه‌ی اسلامی بودن و شرعی بودن حکومت به هیچ وجه تضمین ندارد - این، آن نقطه‌ی حساسی است که تضمین کننده‌ی ادامه‌ی حیات اسلامیِ این نظام است - هم وظیفه‌ی تفسیر قانون اساسی، بسیار وظیفه‌ی سنگین و بااهمیتی است؛ که آنجائی که اصلی از اصول قانون اساسی به دلیلی مورد ابهام قرار می گیرد، نظر شورای نگهبان فصل‌الخطاب است؛ و اعتبار نظر شورای نگهبان، هموزن اعتبار اصل قانون اساسی است.»[6]
نتیجه گیری
با توجه به آنچه بیان شد، مشخص میشود که شورای نگهبان در پیشبرد اهداف نظام جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی نقش اصلی را داشته و دارد. به همین دلیل این نهاد همواره مورد غضب دشمنان نظام بوده است. بهویژه ایام برگزاری انتخابات که این نهاد تأثیرگذار انقلاب اسلامی آماج حملات معاندین و همپیمانان آنها قرار می گیرد. دشمنان نظام جمهوری اسلامی خوب درک کرده اند که نقطه اصلی و مرکزی نظام جمهوری اسلامی که توانسته جمهوریت و اسلامیت این نظام را حفظ و حراست و اهداف و آمال آنها را به یأس تبدیل کند کجاست؟ نهادی که علیرغم امواج حملات تند و تخریبگر، هیچگاه پا پس نکشیده و در مقابل سیل تهمت ها تنها به اجرای قانون و حفظ اسلامیت نظام اندیشیده و عمل کرده است. بنابراین، پر واضح است که دشمنان انقلاب اسلامی از شورای نگهبان دل پرخونی داشته باشند و این نهاد را سد راه رسیدن به اهدافشان در ایران اسلامی بدانند.