اندیشکده واشنگتن: ساعت هسته‌ای ایران و دیپلماسی جهان

 ■ خط مشی آمریکا استفاده از فشار دیپلماتیک همراه با تحریم‌های اقتصادی و مالی است■ 

مذاکرات این هفته با ایران که در ترکیه برگزار می‌شود و مذاکرات قزاقستان که برای ماه آینده برنامه‌ریزی شده است رویدادهای مهمی هستند، اما تهران هنوز باید جزئیات برنامه هسته‌ای بحث‌برانگیز خود را شفاف‌سازی نماید. خط مشی آمریکا، که مورد حمایت جامعه بین‌الملل است، استفاده از فشار دیپلماتیک همراه با تحریم‌های اقتصادی و مالی است به گونه‌ای که ایران متقاعد شود به دنبال ساخت تسلیحات هسته‌ای نرود. تازه‌ترین از سر گیری این خط مشی، با مصاحبه‌ای که «اوباما» با تلویزیون اسرائیل در خصوص ملاقات خود در هفته آینده داشت، مطرح شد: «به گمان ما ایران برای ساخت یک سلاح هسته‌ای به یک سال یا بیشتر زمان نیاز خواهد داشت اما بدیهی است که ما نمی‌خواهیم به ایران اجازه دهیم بیش از حد به این احتمال نزدیک گردد... اگر موفق شویم این موضوع را به شکل دیپلماتیک حل و فصل نماییم، به نتیجه پایدارتری دست خواهیم یافت. اما اگر موفق نشویم، من همچنان تمامی گزینه‌ها را روی میز نگه خواهم داشت.»

■ تصمیم‌گیری هسته‌ای ایران با یک رویکرد هزینه‌ها ـ منافع هدایت می‌شود■ 

منطق این خط مشی زمانی با جزئیات بیشتر به تصویر کشیده شد که «جیمز کلاپر» ، مدیر اطلاعات ملی ایالات متحده، در 12 مارس به مجلس سنا گفت: «تصمیم‌گیری هسته‌ای ایران با یک رویکرد هزینه ـ سود هدایت می‌شود، و این رویکرد فرصت‌هایی در اختیار جامعه بین‌الملل قرار می‌دهد که تهران را تحت تأثیر قرار دهد.» اما او همچنین اعلام کرد که طبق ارزیابی‌های ایالات متحده، ایران در حال توسعه قابلیت‌های خود است «تا اگر تصمیم بگیرد به دنبال ساخت تسلیحات هسته‌ای برود، چنین امکانی را داشته باشد.» (نکته‌ای که در اظهارات «اوباما» به آن اشاره نشده بود). «کلاپر» خاطر نشان کرد که علیرغم فشار دیپلماتیک، «ایران در طی سال گذشته پیشرفت‌هایی داشته که اگر بخواهد، این کشور را در موقعیت بهتری برای تولید اورانیوم با درجه مخصوص ساخت سلاح، با به‌کارگیری تسهیلات و ذخایر اورانیومی که در اختیار دارد، قرار می‌دهد». وی در ادامه گفت: «علیرغم این پیشرفت‌ها، طبق ارزیابی‌های ما، ایران نمی‌توانست از مواد اولیه محافظت شده استفاده کرده و بدون این که دستش رو شود، اورانیوم با درجه مخصوص ساخت سلاح تولید نماید» -- این اظهارات بیانگر نگرانی از دستیابی ایران به مواد اولیه حفاظت‌نشده است.

■ نشست کارشناسی با هدف دستیابی به یک مصالحه و سازش ■ 

مرحله بعدی از روند دیپلماتیک،  در استانبول آغاز شده است و در این نشست کارشناسان فنی از ایران و قدرت‌های اصلی جهان (ایالات متحده، روسیه، چین، انگلیس، فرانسه و آلمان) یا همان گروه ۱+۵ ، با هم ملاقات خواهند کرد. مذاکرات احتمالاً با هدف دستیابی به یک مصالحه و سازش جهت کنترل کردن و کاهش قابلیت‌های هسته‌ای رو به رشد ایران در ازای مشوق‌هایی نظیر تحریم‌های کمتر، برگزار می‌گردد که نتیجتاً راه را برای رسیدن به یک توافقنامه جامع‌تر هموار خواهد کرد. نشست سطح بالای بعدی در اوایل ماه آوریل برنامه‌ریزی شده و قرار است در همان مکان قبلی، یعنی شهر آلماتی در قزاقستان، برگزار گردد.

آمال هسته‌ای ایران و استراتژی ایالات متحده برای مقابله با آن‌، یکی از آیتم‌های اساسی در دستور کار مذاکرات سطح بالا در زمان سفر «اوباما» به خاورمیانه است. اسرائیل خودش را هدف احتمالی تسلیحات هسته‌ای ایران می‌داند و این استدلال به صورت ضمنی از جانب «کلاپر» پذیرفته شد زمانی که اعلام کرد: «به گمان ما، ایران موشک بالستیک را به عنوان روش ارجح خود برای تحویل یک سلاح هسته‌ای، اگر زمانی به آن دست پیدا کند، انتخاب خواهد کرد» .

■ ایران به دنبال افزایش امنیت، حیثیت و نفوذ خود در منطقه■ 

سخنان «کلاپر» احتمالاً آسایش خاطر اندکی برای رهبران اسرائیل به همراه خواهد داشت، کسانی که نگرانی‌ها و هراس‌هایشان احتمالاً با متحدان عربی ایالات متحده، از جمله اردن (که «اوباما» از آن نیز دیدار خواهد کرد) و همچنین کشورهای عربی محافظه‌کار حوزه خلیج‌فارس، مشترک است. اظهاراتی که در 5 مارس در برابر کمیته خدمات تسلیحاتی مجلس، همزمان با بازنشست کردن ژنرال «جیمز ماتیس» ، فرمانده «فرماندهی مرکزی ایالات متحده»،که گفته بود تلاش‌های آمریکا در جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای موفقیت‌آمیز نیستند، ارائه گشت، موجب نگرانی رهبران خلیج‌فارس شد. نگرانی‌های آن‌ها با تصور «کلاپر» از قصد و نیت ایران «برای افزایش امنیت، حیثیت و نفوذ خود در منطقه» و اظهارات وی در خصوص این که ایران «به دنبال پیشبرد توانایی‌های هسته‌ای و موشکی خود است»، بیشتر هم خواهد شد. اضطراب کشورهای حوزه خلیج‌فارس در مورد سیاست‌های آمریکا احتمالاً در 11 مارس به اوج رسید، زمانی که «تام دانیلون»، مشاور امنیت ملی، علیرغم آزمایش‌هایی که کره شمالی از سه بمب اتم به عمل آورده، به انجمن آسیا در نیویورک اعلام کرد که «ایالات متحده، کره شمالی را به عنوان یک کشور هسته‌ای نخواهد پذیرفت».

■ پیشرفت‌های اخیر برنامه هسته‌ای ایران■ 

چنین اظهاراتی از جانب مقامات آمریکا را باید در زمینه پیشرفت‌های اخیر نیز مورد بررسی قرار داد. آخرین گزارشی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد ایران تهیه کرد، هشدارآمیز بود و موجب خشم و نارضایتی شد. از جمله این هشدارها می‌توان به اخباری مبنی بر افزایش چشمگیر تعداد سانتریفیوژهایی که ایران برای غنی‌سازی اورانیوم به کار می‌گیرد، و معرفی یک گونه جدید از سانتریفیوژ که احتمالاً اورانیوم را با سرعت بیشتر و در حجم زیادتر غنی می‌کند، اشاره کرد. علاوه بر این، کار ساخت یک راکتور آب سنگین که قادر به تولید پلوتونیوم، یک ماده قابل انفجار هسته‌ای جایگزین، می‌باشد نیز در حال پیشرفت است؛ و پرسش‌ها در خصوص تاسیساتی نزدیک به تهران که مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از انجام آزمایش‌های تحقیقاتی ممکن مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای نظامی در آن منع شده‌اند، همچنان بی‌پاسخ باقی مانده‌اند.

■ نگرانی غرب از روابط خوب ایران و کره شمالی■ 

هنوز به صورت علنی مشخص نیست که کره شمالی در آخرین آزمایش خود از بمبی با اورانیوم بسیار غنی‌شده استفاده کرده یا یک بمب پلوتونیوم. پیونگ‌یانگ روابط نزدیک مستمری با تهران دارد و نگرانی‌هایی از بابت این که اطلاعات آزمایش شده میان دو کشور به اشتراک گذاشته شود وجود دارد. چنین اتفاقی، خصوصاً اگر آن آزمایش با یک دستگاه اورانیومی به انجام رسیده باشد، برای ایرانیان ارزشمند خواهد بود. کره شمالی، که از سانتریفیوژ جهت غنی‌سازی اورانیوم استفاده می‌کند، نوعی موشک بالستیک در اختیار ایران قرار داده که موجب نگرانی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده است.

- چشم‌اندازهای تاریخی

این پیشروی‌ها را باید با توجه به پیشرفت ایران علیرغم ده سال فعالیت روزافزون با جامعه بین‌الملل در نظر گرفت. یک دهه پیش، برنامه هسته‌ای ایران، با آزمایش‌های غنی‌سازی در مقیاس کوچک (که کاملاً به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش نمی‌شد) و تنها یک تأسیسات غنی‌سازی نیمه‌ساخته، در مراحل ابتدایی خود قرار داشت. اکنون این کشور یک کارخانه غنی‌سازی در حال کار در نطنز و یک کارخانه دیگر که زیر کوهی در فردو مدفون شده، در اختیار دارد. در مجموع، بیش از 16000 سانتریفیوژ نصب شده یا در حال کار هستند؛ و آزمایش‌هایی روی دیگر طرح‌های بهبودیافته انجام می‌گردد. میزان قابل توجهی از اورانیوم به مواد خام سانتریفیوژ تبدیل شده، و مواد خام بیشتری از یک معدن اورانیوم در ایران استخراج می‌گردد.

- چالش‌های فنی

اگرچه ایران همچنان سعی دارد نشان دهد که ذخایر اورانیوم 20 درصد غنی‌شده‌اش، کمتر از میزان کافی مورد نیاز برای یک سلاح هسته‌ای است، اما پارامترها و معیارهای تشخیص چنین موردی در حال تغییر و تحول هستند. سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر، که توانایی‌های آن‌ها سه تا پنج برابر بیش از ماشین‌آلات کنونی است، نگران‌کننده هستند؛ و ضمانت اندکی وجود دارد که ایران میزانی از اورانیوم 20 درصد غنی‌شده خود را به شکل اکسیدی که کمتر بحث‌برانگیز است، تبدیل نماید. علاوه بر این، گمان می‌شود که ایران اطلاعاتی در اختیار دارد، که از پاکستان نشأت‌گرفته، و تنها در طول یک یا دو هفته اجازه ایجاد تغییراتی در تنظیمات سانتریفیوژها و افزایش توانایی غنی‌سازی آن‌ها را خواهد داد. «کلاپر» در اظهارات خود به «تأسیسات اعلام شده» ایران اشاره داشت. اگر یک کارخانه سانتریفیوژ جدید، علنی نشده و فاش نگشته وجود داشته باشد، این محاسبات مجدداً تغییر خواهند کرد. تمرکز کردن تنها بر روی تکنولوژی غنی‌سازی هم ممکن است بسیار گمراه‌کننده باشد. راه‌اندازی راکتور آب سنگین در اراک بدین معنا خواهد بود که نگرانی‌ها از بابت پتانسیل ایران در ساخت تسلیحات هسته‌ای ممکن است تا پایان سال 2014 از اورانیوم غنی‌شده، به مواد منفجره هسته‌ای پلوتونیومی تبدیل گردد.

■ میزان کنونی برنامه‌های پیشرفت و شکست■

امید به دریافت بهترین نتایج از مذاکرات استانبول و آلماتی را باید در مقابل داده‌های فنی که نشان می‌دهند اگر فعالیت‌های ایران به سرعت تغییر نکند، پتانسیل هسته‌ای این کشور تا ماه اوت امسال بسیار قدرتمندتر خواهد شد، قرار داد. این یکی از پیامدهایی است که عدم توقف پیچیدگی‌های فنی و استقرار ذخایر مواد غنی‌شده، به همراه خواهد داشت. اما فشارهای دیپلماتیک و اقتصادی نیز می‌توانند ایران را وادار نمایند که برنامه متوقف‌سازی را در پیش گیرد (همان طور که چنین برنامه‌ای پس از حمله «صدام حسین» به کویت در سال 1990، در عراق آغاز شد) . چنین رویدادی ادعاهای «کلاپر» مبنی بر این که ایالات متحده متوجه چنین پیشرفتی خواهد شد را به بوته آزمایش خواهد گذاشت. اگرچه بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که هر یک یا دو هفته، از تأسیسات ایران بازدید می‌کنند می‌توانند چنین فعالیت‌هایی را تشخیص دهند، اما گزارش چنین اکتشافی به هیئت مدیره آژانس و محکومیت متعاقب ایران، به زمان نیاز خواهد داشت. پیش از آن که واشنگتن بتواند حمایت بین‌المللی لازم پیش از آن هرگونه اقدامی در خصوص «جلوگیری از دستیابی ایران به یک سلاح هسته‌ای» انجام دهد را فراهم آورد، ایران در مدت زمانی کوتاه مواد منفجره هسته‌ای کافی برای نخستین بمب اتمی خود را در اختیار خواهد داشت.

■ مذاکرات پیش رو در استانبول و آلماتی و ایجاد فرصت‌هایی برای برداشتن گام‌های مثبت■ 

اقداماتی که ایران باید انجام دهد، می‌تواند رویدادهای زمانی را مجدداً طرح کرده و فضایی بیشتر برای مذاکرات با جزئیات بیشتر را ایجاد نماید: محدود سازی غنی‌سازی به سطح 3. 5 درصد؛ تعطیل کردن تأسیسات فردو؛ انتقال ذخایر مواد غنی‌شده 3. 5 درصد و 20 درصد به خارج از کشور؛ توقف ساخت راکتور اراک و تولید سوخت برای آن؛ و ارائه توضیحات کامل تر ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد فعالیت‌های تحقیقاتی‌اش در چارچوب مفاد ماهیت صلح‌آمیزی که مدعی است برنامه هسته‌ای خود داراست. مذاکرات پیش رو در استانبول و آلماتی، یا برخی از برخوردهای دیپلماتیک مستقیم‌تر، فرصت‌هایی برای برداشتن چنین گام‌هایی ایجاد خواهند کرد.