خط سیر ریزگردها از غرب تا مرکز/پیشنهاد محققان برای بهره‌برداری از ذرات شن

دکتر غلامرضا نوری پدیده ریزگردها را یک پدیده جهانی توصیف کرد و افزود: در ایران «توفان شن» و «ریزگرد» داریم که این دو با یکدیگر متفاوت هستند. ریزگردها به دلیل دارا بودن قطر کم می‌توانند صدها کیلومتر را طی کنند.

به گفته وی، ریزگرد در غرب کشور رخ می‌دهد و در شرق کشور ریزگرد همراه با توفان شن است که شامل استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می‌شود.

نوری با اشاره به ویژگی‌های توفان‌های شن، خاطر نشان کرد: توفان‌های شن در ساعاتی از روز مشاهده می‌شود و ممکن است عمق دید را به کمتر از 5 متر کاهش دهد؛ ولی ساعاتی بعد از فروکش کردن باد، اثر توفان شن از بین می‌رود؛ دلیل این امر بزرگ بودن ذرات شن است که با فروکش کردن باد، ذرات شن نیز فروکش می‌کنند.

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیا با تاکید بر این که ریزگردهای شرق و غرب کشور از لحاظ جنس، ماهیت و محل برداشت با یکدیگر متفاوت هستند، ادامه داد: در شرق کشور به ویژه در استان سیستان و بلوچستان معضلاتی وجود دارد که با یک پدیده اقلیمی ثابت به نام بادهای 120 روزه همراه بوده و هست.

وی زمان وزش بادهای 120 روزه را از اواخر خرداد تا اواخر شهریورماه دانست و اظهار کرد: 3 ماه از سال زمان تاخت و تاز این باد در منطقه است که به اعتقاد ما وزش این باد می‌تواند برای منطقه فرصت تلقی شود؛ چراکه در گذشته با مهار این باد از آن استفاده می‌شد؛ ولی در سال‌های اخیر به دلیل افزایش جمعیت، بهره برداری غیر اصولی و انجام فعالیت‌های کشاورزی، وزش بادهای 120 روزه موجب بروز اختلالات اکولوژیکی شده است.

نوری، اختلالات اکولوژیکی را یکی از معضلات زیست محیطی عنوان کرد و یادآور شد: این امر موجب آسیب رسیدن به منابع فیزیکی غیر زنده مانند افزایش دمای کره زمین و بدون برف شدن مناطق برفگیر شده است؛ به گونه‌ای که در ارتفاعات البرز و زاگرس حداکثر تا اردیبهشت ماه برف دارند.

وی کاهش میزان بارندگی‌ها را از دیگر معضلات اختلالات اکولوژیکی کشور نام برد و افزود: علاوه بر آن، پراکندگی بارندگی‌ها نیز تغییر یافته، به گونه‌ای که تمرکز بارندگی‌ها در فصول تابستان و زمستان است در حالی که در گذشته بارندگی‌ها به صورت پراکنده بوده است.

این محقق ضعف مدیریت و بهره برداری بیش از اندازه از منابع آبی را از دیگر معضلات بروز ریزگردها نام برد.

تبدیل بادهای 120 روزه به 196 روزه

وی با تاکید بر این که بادهای 120 روزه به 196 روز افزایش یافته است، گفت: به دلیل ضعف پوشش گیاهی در حال حاضر دمای نقطه‌ای منطقه افزایش یافته است.

نوری ادامه داد: از آنجایی که منطقه زابل یک منطقه کم فشار است، باعث تمایل بیشتر خورندگی شده است؛ به این معنا که رطوبت خاک گرفته می‌شود که در این صورت خاک پوک و آماده بلند شدن از زمین خواهد شد.

این محقق ادامه داد: از سوی دیگر زمانی که منطقه از نظر قدرت کم فشاری افزایش می‌یابد، شیب منطقه کم فشار و پرفشار افزایش می یابد که این امر موجب می‌شود سرعت باد و تعداد روزهای بادی افزایش یابد.

وی ادامه داد: افزایش تعداد روزهای بادی همراه با افزایش گرد و غبار و ریزگرد شده است؛ به گونه‌ای که توفان شن که در سال‌های گذشته در فصول بهار و تابستان بوده، در سال‌های اخیر در تمام طول سال و در هر زمانی که باد با سرعت بیش از 70 کیلومتر در ساعت باشد، مشاهده می‌شود.

رؤیای برگرداندن شرایط زیست‌محیطی به وضعیت اولیه

نوری با تاکید بر این که باید با این پدیده همزیستی داشته باشیم، گفت: با توجه به شرایط فعلی کشور و جهان، برگرداندن شرایط اکوسیستم به وضعیت اولیه از محالات است؛ ولی نیاز است تا با ارائه آموزش‌های صحیح به مردم آسیب‌ها را کاهش دهیم.

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان یادآور شد: از سوی دیگر شرایط کنترل ریزگردها را باید بهینه کنیم تا شدت، قدرت و میزان غلظت ریزگردها را کاهش دهیم.

گیاهان، اولین قربانیان ریزگردها

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیای دانشگاه سیستان و بلوچستان پوشش‌های گیاهی را اولین قربانیان ریزگردها و توفان‌های شن دانست و خاطر نشان کرد: احیای پوشش‌های گیاهی اولین اقدامی است که می‌تواند بسیاری از معضلات را در این زمینه کاهش دهد.

وی با اشاره به نقش ارگان‌های مردم نهاد در کاهش عوارض ریزگردها افزود: این ارگان‌ها به خوبی در کشور شکل گرفته‌اند؛ ولی تاکنون از این ظرفیت به خوبی استفاده نشده است.

همزیستی با ریزگردها

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیا با طرح این سوال که آیا ریزگردها  و توفان‌های شنی را می‌توان به عنوان یک فرصت برای کشور تلقی کرد یا خیر، توضیح داد: بررسی‌ها نشان داده است که در کشورهای خاور دور از محصولات این ریزگردها بهره‌برداری کرده‌اند.

نوری، تولید انواع آهن آلات، موکت و شیشه را از جمله زمینه‌های استفاده از ذرات ریزگردها ذکر کرد و گفت: در این راستا مطالعاتی در محدوده شرق کشور به ویژه در سیستان انجام دادیم و مشاهده کردیم که 68 درصد از مواد تشکیل دهنده توفان‌های شن و یا ماسه‌هایی که وارد ایران شده‌اند، «کوارتز» است.

وی کوارتز را یکی از مواد مهم صنایع شیشه دانست و ادامه داد: ما می‌توانیم صنایع وابسته را ایجاد کنیم و از این ذرات به عنوان پتانسیل استفاده کنیم، ضمن آن که می‌توانیم از این فرصت به عنوان گردشگری سلامت بهره ببریم.

عضو هیات علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان یادآور شد: ماسه درمانی یکی از واقعیات پزشکی است که برای درمان آب میان بافتی استفاده می‌شود.

وی اضافه کرد: زمانی که آب میان‌بافتی تخلیه می‌شود، فرد دچار افزایش حجم در ناحیه مورد نظر می‌شود؛ ولی با ماسه درمانی می‌توان مشکلاتی مانند آرتروز و دردهای کمر  و زانو را رفع کرد.

نوری با تاکید بر این که ماسه‌های منطقه سیستان و بلوچستان داغ و خشک هستند، اظهار کرد: دمای بالای این ماسه موجب کوتاه‌تر شدن زمان درمان خواهد شد.

تغییر اقلیم و افزایش ریزگرد

این محقق محیط زیست، تغییر اقلیم را شامل تغییراتی دانست که در بیش از 30 تا 50 سال رخ داده است و  ادامه داد: در حال حاضر عناصر اقلیمی تغییر کرده‌؛ ولی در مقابل ریزگردهای شرق کشور به گونه‌ای تحول یافته که عملکرد ما بر تغییرات اقلیم تاثیرگذار بوده است؛ چراکه با تغییر اقلیم پوشش گیاهی ضعیف شده و اکنون ما با بهره برداری بیش از حد و برخوردهای بخشی باعث شدیم که عناصر اقلیمی مانند دما را نیز تغییر دهیم.

نوری، راه برگشت از این وضعیت را مدیریت یکپارچه و منسجم در کشور عنوان و اظهار کرد: پدیده ریزگرد با شدت و ضعف‌های متفاوت سراسر کشور را درگیر کرده است؛ ولی در برخی مناطق مانند استان سیستان و بلوچستان 15 سال با این پدیده همراه با خشکسالی مواجه بوده است.

تاثیرپذیری استان‌ها از ریزگردها

وی، بدترین وضعیت نفوذ ریزگردها و توفان شن را در استان سیستان و بلوچستان در شرق کشور دانست و گفت: بعد از آن استان کرمان در مسیر بم به زاهدان منطقه‌ای است که به دلیل کم تراکم بودن جمعیت، کمتر سخن از آن گفته شده است.

نوری با تاکید بر این که سیستان از لحاظ مخاطرات توفان شن بدترین شرایط را دارد، تصریح کرد: منطقه سیستان شامل 5 شهرستان است که در وسعت 15 هزار کیلومتر مربع حوزه تاخت و تاز باد است. این در حالی است که در دشت سیستان بیش از 500 هزار نفر زندگی می‌کنند و دارای مناطق باستانی چون شهر سوخته و کوه خواجه است.

نوری اضافه کرد: علاوه بر آن شهرهای جنوب کشور نیز بیشترین مواجهه را با ریزگردها دارند.

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیا با اشاره به کانون ریزگردها، یادآور شد: کشورهای عراق، سوریه، کویت و عربستان در غرب کشور به دلیل جنگ و تغییرات بارش از جمله کانون‌های نفوذ ریزگرد به ایران هستند. 

وی با اشاره به کانون‌های ریزگرد در شرق کشور یادآور شد: بیشتر تالاب‌هایی که در شرق کشور بوده‌اند یا خشک شده‌اند و یا سطح آب آنها به شدت کاهش یافته است؛ از این رو استان‌های شرقی کشور همچون خراسان جنوبی و شمالی، سیستان و بلوچستان، کرمان و بخشی از استان هرمزگان با این معضل دست و پنجه نرم می‌کنند.

خسارات سالانه به کشور با مرگ خاموش ناشی از نفوذ ریزگردها

نوری، ریزگردها را عاملی برای کاهش فتوسنتز گیاهان دانست و گفت: کاهش فتوسنتز به دلیل بسته شدن روزنه‌های تنفسی و فتوسنتز گیاهان است و این امر موجب از بین رفتن گیاهان می شود.

وی افزایش بیماری‌های تنفسی، گوارشی، بینایی و پوستی را از دیگر عواقب نفوذ ریزگردها ذکر کرد و یادآور شد: از بین رفتن اراضی کشاورزی و مهاجرت ساکنان منطقه از دیگر پیامدهای ریزگردها است؛ به گونه‌ای که در حال حاضر ده‌ها روستای خالی از سکنه در سیستان وجود دارد.

این محقق محیط زیست با اشاره به پیشنهادی در زمینه ایجاد سازمان مستقل در زمینه ریزگرد تحت نظارت رییس جمهور، افزود: ریزگردها به صورت مرگ خاموش سالانه به کشور خسارات زیادی وارد کرده‌اند، از این رو ایجاد نهاد مستقل که بتواند به صورت مستقیم تصمیم گیری کند و اعتبارات خاصی داشته باشد، می‌تواند در این زمینه موثر باشد.

خط سیر ریزگردها

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیا خط سیر بادهای کشور را غرب به شرق عنوان و خاطرنشان کرد: از این رو ریزگردهای غرب کشور تا مرکز به شهرهایی چون اراک، قم و قزوین کشیده می‌شود و ارتفاعات البرز مانع رسیدن ریزگردها به دریای خزر شده است.

وی با تاکید بر این که ریزگردهای جنوب از خلیج فارس و دریای عمان به سمت سیستان و بلوچستان کشیده می‌شود، اضافه کرد: ولی سیستان جزیره استثنایی است؛ چراکه معمولا ریزگردها از افغانستان به ایران وارد و این ریزگردها در سیستان ایران پرغلظت می‌شود و به سمت پاکستان حرکت می‌کند که این ذرات از طریق پاکستان و ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس نفوذ خواهد کرد.

نوری، دلیل غلظت ریزگردها در سیستان ایران را وضعیت تالاب بین‌المللی هامون دانست و خاطرنشان کرد: هامون با وسعت 5 هزار کیلومتر مربع است که یک سوم دشت سیستان را تشکیل می‌دهد و چون پوشش گیاهی این منطقه در مدت 15 سال اخیر آسیب دیده، این تالاب به کانون ریزگرد تبدیل شده است.

این محقق ادامه داد: آمارها نشان می‌دهد که 60 تا 70 درصد از برداشت ریزگردهای سیستان مربوط به تالاب هامون و اراضی اطراف آن است.

نوری با اشاره به تالاب بین‌المللی هامون با بیان این که 80 درصد آب این حوضه آبی از طریق رود هیرمند تامین می‌شود، اضافه کرد: در سال‌های اخیر سدسازی‌های زیادی بر روی رود هیرمند در افغانستان انجام شد، همانطور که در کشور ما نیز صورت گرفت و وضعیت دریاچه هامون به صورت امروزی درآمد. این سدسازی‌ها موجب شد تا ورودی آب هیرمند کاهش یابد.

وی آبگیری این تالاب را فصلی در کمتر از 2 ماه از سال دانست و یادآور شد: در سال جاری که آب بیشتری وارد تالاب شده، آب آن همچنان باقی مانده است؛ ولی مهمترین معضل این تالاب تبخیر آب است که میزان آن در ماه‌های تیر، مرداد و شهریور 5 هزار میلی متر در برابر 50 متر بارندگی است؛ این میزان به معنای آن است که میزان تبخیر 100 برابر میزان بارندگی خواهد بود.

اثرات مالچ زیستی در اکوسیستم آبی

عضو هیات علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان استفاده از مالچ‌های زیستی را منوط به استفاده از آن در مناطق خشک و مرطوب دانست و یادآور شد: در دنیا تاکید بر این است که حتی از مالچ‌های زیستی در دریاچه‌های خشک استفاده نشود؛ چرا که این مواد به اکوسیستم دریاچه‌ها به دلیل حضور آبزیان، آسیب وارد می‌کند.

وی استفاده از پوشش‌های گیاهی را راهکار مناسب در این زمینه نام برد و گفت: اندام‌های باقی مانده گیاهان در خاک مانند ریشه و ساقه موجب نگهداری خاک خواهد شد، ضمن آن که سیستان قدمت طولانی در «ترسالی» و «خشک سالی» دارد؛ ولی کشور از این ظرفیت به خوبی استفاده نکرده است.

رییس پژوهشکده علوم زمین و جغرافیا با تاکید بر این که در کل کشور این وضعیت حاکم است، اظهار کرد: ما آمار و ارقام و یا نقشه‌ای از پوشش گیاهی و گونه‌های آنها در کشور نداریم؛ از این رو نمی‌دانیم که چه مقدار از تراکم پوشش گیاهی و چه گونه‌هایی از بین رفته‌اند و یا چه گونه‌هایی جایگزین گونه‌های از بین رفته شده‌اند.