شاخصه‌های مدیریت جهادی از منظر مقام معظم رهبری

اشاره

مقام معظم رهبری، سال 1393 را سال «اقتصاد و فرهنگ باعزم ملی و مدیریت جهادی» نامیدند. ایشان در سال‌های گذشته نیز بارها بر کار و مدیریت جهادی تاکید فراوان داشته و آن را از شاخصه‌های مسئولیت در نظام اسلامی دانسته‌اند. در واقع «مدیریت جهادی» در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب نه یک شعار که هویت اصلی مدیریت نظام است.

نوشتار حاضر بر آن است تا در واپسین ماه‌های سال 93، با یادآوری دوباره مطالبه رهبری معظم انقلاب، به تبیین شاخصه‌های مدیریت جهادی از نگاه معظم‌له پرداخته و تعریف صحیحی از آن ارائه دهد.

معارف

در ابتدا لازم است به بازشناسی کلیدواژه‌های این مقاله یعنی «مدیریت جهادی» بپردازیم:

مدیریت

در تعریف «مدیریت» چنین گفته‌اند: «فرایند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی و سازماندهی و بسیج منابع و امکانات و هدایت و کنترل آن که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول، صورت می‌گیرد.»[1]

مدیریت می‌تواند در اشکال گوناگون، نمایان شود؛ اما زمانی می‌تواند جوابگوی دغدغه‌های متدیّنین در جامعه اسلامی باشد و دستاوردهای بزرگ مورد انتظار آنان را تحقق بخشد که با صبغه اسلامی همراه گردد. مدیریت اسلامی، نظام ارزشی ثابت و لایتغیری است که ریشه در نیازهای ثابت و جاودان انسان داشته، مبتنی بر فطرت و خلقت بوده و توسط وحی و کتاب و سنت، تنظیم ‌می‌گردد. تمایز این نوع مدیریت با نظام‌های مدیریتی دیگر در این است که این نوع مدیریت، ناشی از نظام ارزشی مبتنی بر فرهنگ و تمدن اسلامی است.

جهاد

واژه «جهاد» کلمه‌ای عربی از ریشه «جهد» به معنای مشقت[2] و نهایت تلاش و کوشش[3] است. اما از منظر دینی به هر تلاشی، جهاد اطلاق نمی‌شود؛ بلکه جهاد از منظر دینی، عبارت است از بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلای کلمه اسلام و اقامه شعائر ایمان.[4]

مقام معظم رهبری، جدّ و جهد و مبارزه در مقابل دشمن را دو رکن اساسی جهاد می‌دانند. ایشان در این باره می‌فرمایند: «در مبارزه دو چیز حتماً لازم است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد و تحرکی باشد. انسان در رختخواب یا در پستوی خانه که نمی تواند مبارزه کند... دوم اینکه در مقابلش دشمنی باشد. مبارزه در آنجا که دشمن نیست معنا ندارد. پس جهاد متقوّم بر این دو رکن است...»[5]

هرچند که معنای جهاد مبارزه و رویارویی با دشمن و چاره‌جویی در مقابل موانع است، ولی جهاد فقط به مبارزه در میدان جنگ و نبرد مسلحانه، ختم نمی‌شود؛ بلکه هر جا که مانعی باشد و در نتیجه تلاشی خالصانه و با نیت الهی برای رفع آن مانع انجام گیرد، می‌توان آن را جهاد نامید. بنابراین جهاد، معنایی وسیع تر از قتال و مبارزه مسلحانه دارد.

مدیریت جهادی

تلاش بی وقفه در به کارگیری مؤثر و کنترل فعالیت‌های افراد، مبتنی بر مبارزه در تمام عرصه‌های علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و.... با نیت الهی، جهت نیل به اهداف والای جامعه و رفع موانع موجود، «مدیریت جهادی» نام دارد.

تفاوت آن با شیوه‌های دیگر مدیریت

تفاوت اصلی مدیریت جهادی با سایر نظام‌های مدیریتی در پیش فرض‌ها و مبانی فکری و عقیدتی آن است. در این نظام مدیریتی، احکام دین مبین اسلام به عنوان راهبردی برای زندگی و شاخصی برای سنجش حیات مطلوب در نظر گرفته شده و هدف این نظام مدیریتی، پیاده‌سازی ارزش‌ها در جامعه به منظور تبدیل آن‌ها به کیفیت زندگی می‌باشد. مدیریت جهادی با مصرف‌گرایی، اشرافی‌گری، سستی، تنبلی، بی‌حالی و انحراف از مسیر آرمان‌گرایی ایمانی، تغایر داشته و بلکه با آن مبارزه می‌کند؛ در حالی که در شیوه‌های مدیریتی دیگر که عمدتاً محصول فرهنگ سرمایه‌داری است، جامعه به سمت مصرف‌گرایی، اشرافیت، بی‌عدالتی، اصالت لذت و انحراف از آرمان‌های انسانی، سوق داده می‌شود.

اساس مدیریت جهادی بر تاکید بر معنویت و ارزش‌های اخلاقی، اسلامی و انسانی بنا شده؛ درحالی که در نظام‌های مدیریتی دیگر، اخلاق به عنوان وسیله، مطرح بوده و تا زمانی کاربرد دارد که در راستای اهداف آن نظام مدیریتی بوده باشد.

مدیریت جهادی بر خلاف شیوه‌های مدیریتی دیگر، فرهنگی خاص و سبکی از زندگی است که دین‌محوری، ولایت‌مداری، ایثار، مردم‌گرایی، خودباوری، تکلیف‌مداری و... از جمله ثمرات عینی آن در جامعه می‌باشد. مدیر جهادگر در مرتبه نخست بر جنبه‌های انسانی سازمان توجه داشته و نظام مدیریتی خود را برای تعالی انسان‌ها پایه‌ریزی می‌کند.

مدیریت جهادی از دیدگاه رهبری

رهبر معظم انقلاب از ابتدای سال جاری در مجامع مختلف به تبیین شاخصه‌های مدیریت جهادی پرداخته و به مناسبت‌های گوناگون، ویژگی‌های این نوع مدیریت را بیان فرموده‌اند. در این جا، ده شاخصه مدیریت جهادی در بیان رهبری، تبیین می‌شود:

1. توکل به خدا

توکل به خدای متعال از جمله نشانه‌های جامعه ایمانی می‌باشد. در جامعه اسلامی، مؤمنین بر اساس وعده‌های الهی، تمام کارهای فردی و اجتماعی خود را با توکل به خدا آغاز کرده و حمایت الهی را برای خود کافی می‌دانند؛ چرا که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ تَوَکَّل عَلَی اللّهِ وَ کَفَی بِاللّهِ وَکیلاً».[6]

مؤمنین بر اساس وعده ائمه طاهرین؟عهم؟ می‌دانند که غنا و عزت، ثمره توکّل و اعتماد هر فرد یا جامعه به خداست؛[7]و اگر می‌خواهند جامعه‌ای عزت‌مدار داشته باشند، باید در کارهای خود، خدا را در نظر داشته و به او توکل کنند. به همین جهت، رهبر معظم انقلاب، توکل و اعتماد به امداد الهی را از جمله ویژگی‌های مدیریت و کار جهادی دانسته و می‌فرمایند: «در همه کارها توکّل به خداى متعال و استمداد از کمک الهى [کنیم‌]؛ به کمک‌هاى الهى اعتماد کنیم. [وقتى]شما از خداى متعال کمک می‌خواهید، راه‌ها به‌سوى شما باز می‌شود».[8]

2. خودباوری و اعتماد به نفس

خودباوری یکی از علامت‌های جامعه زنده و فعّال است. جامعه‌ای که خودباوری دارد با نشاط و پویاست. با شور و حرارت وصف ناشدنی به هدف خود باور دارد و هر لحظه برای رسیدن به آن در حال کوشش بوده و با موانع و دشمنی‌ها مبارزه می‌کند. چنین جامعه‌ای مسئولیت‌پذیر است و از تقلید منفی و کورکورانه دوری می‌کند. افراد در این جامعه، از ویژگی‌های مثبت و منفی خود، آگاهی دارند و در فکر و عمل، استقلال خود را حفظ می‌کنند. بر این اساس، مقام معظم رهبری، خودباوری و اعتماد به نفس را یکی از ویژگی‌ها و عوامل مهم در مدیریت جهادی بر می‌شمارند: «عامل مهمّ مدیریت جهادى عبارت است از خودباورى و اعتماد به نفس و اعتماد به کمک الهى.»[9]

خودباوری و اعتماد به توانایی نیروهای خودی، یکی از هدیه‌های امام امت(ره) به ملت ایران بود که خلف صالح ایشان، نیز بارها به این مطلب تاکید کرده‌اند؛ «همان‌طور که امام فرمودند ما می‌توانیم، باید عزم داشته باشیم، عزم ملى و مدیریت جهادى می‌تواند همه این گره‌ها را باز کند.»[10]

3. دشمن‌شناسی

طبیعی است، جامعه‌ای که نتواند دشمن خود را بشناسد و از تهدیدهای او اطلاع پیدا کند، نمی‌تواند برای مقابله با او برنامه‌ریزی صحیحی داشته و سیاست دفاعی مناسبی اتخاذ کند. به همین جهت، دشمن‌شناسی در رهنمودهای رهبری، جایگاه ویژه‌ای داشته و ایشان یکی از شاخصه‌های مدیریت جهادی را دشمن‌شناسی می‌دانند؛ «باید دشمن را شناخت... دشمنىِ او را باید فهمید، نقشه او را باید تشخیص داد... این شد حرکت جهادى و مدیریّت دستگاه؛ چه مدیریّت دانشگاه، چه مدیریّت وزارت، چه مدیریت هر بخشى از بخش‌هاى گوناگون این عرصه عظیم، خواهد شد مدیریت جهادى.»[11]

4. دوری از اختلافات

توصیه به وحدت و دوری از اختلاف و تفرّق، از مهمترین فرامین الهی در قرآن کریم است.[12] از نگاه قرآن کریم، مؤمنان برادران یکدیگرند.[13] آنان از طینت واحد خلق شده، آینه یکدیگر و شریک دینی همدیگر هستند.[14] بر همین اساس، وحدت مؤمنین در جامعه اسلامی، یکی از اصول اجتماعی می‌باشد که بر پایه اعتقاد دینی بنا شده و الفت و مهربانی مسلمانان در رفتار و گفتار آنان با یکدیگر یکی از تکالیف دینی به شمار می‌آید. چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «اِنَّما یُریدُ الشَّیطانُ اَن یُوقَعَ بَینَکُم العَداوَهَ وَالبَغضاءَ»[15] اختلاف و دشمنی بین مسلمانان، خواسته شیطان و شیطان صفتان می‌باشد.

یکی از نقشه‌های دشمنان اسلام در عصر کنونی، در عرصه بین‌المللی و داخلی، ایجاد اختلاف بین مسلمانان می‌باشد و متاسفانه این اختلافات در هر دو عرصه به یکی از چالش‌های جامعه اسلامی، تبدیل شده است. مقام معظم رهبری با هوشیاری هرچه تمام به این نقشه دشمن وقوف داشته و بارها در بیانات خود، از آن بر حذر داشته‌اند؛ «چالش‌هاى درونى ما این‌هاست: سرگرم شدن به اختلافات در داخل کشور؛ اختلافات فرعى و سطحى، ما را سرگرم بکند، در مقابل هم قرار بدهد، تعارض به‌وجود بیاورد، ما را از مسائل و خطوط اصلى غافل بکند؛ این یکى از مصادیق آن چالش اصلى است... از دست دادن انسجام ملت از چالش‌هاى ماست.»[16]

5. کارآمدی

کارآمدی آن است که کارها به نیکویی انجام شود. کارآمدی، درخور بودن، به‌کار آمدن، مورد استعمال یافتن، مفید بودن و خدمت کردن است.[17] در فرهنگ اصطلاحات مدیریت، کارآمدی به مفهوم میزان موفّقیت در تحقق هدف‌ها و یا انجام ماموریت است که نشان‌دهنده درجه رسیدن به اهداف می‌باشد.[18]زمانی می‌توان یک نظام اجتماعی را کارآمد دانست که با در نظر گرفتن امکانات و موانع موجود به اهداف تعیین شده، رسیده و بتواند مشکلات جامعه را حل کند.

از آنجا که کارآمدی یکی از عوامل رشد در هر نظامی بوده و بقای هر برنامه و سیستمی به کارآمدی آن است، هر نظامی، به‌ویژه نظام‌های اجتماعی و سیاسی به‌دنبال بیشینه کردن کارآمدی خویش هستند. در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز به‌عنوان یک الگوی موفق نظام اجتماعی ـ سیاسی که بر پایه قوانین شریعت و دین مبین اسلام، پایه‌ریزی شده است، کارآمدی یکی از شاخصه‌های مدیریت دینی و جهادی به حساب می‌آید. به این خاطر، رهبر معظم انقلاب کارآمدی را به عنوان هویت و حیثیّت نظام، مطرح کرده و می‌فرمایند: «مطلب دوّم در مورد آن حقیقتی است که یکی از جلوه‌های زیبای آن را در این مجموعه کاری - مجموعه «مپنا» - می‌شود دید: حقیقت کارآمدی، کارآمدی ناشی از دانش و هوش و پشتکار و ابتکار و عزمِ راسخ که خوشبختانه ما این را در این مجموعه مشاهده می‌کنیم؛ این نگاه ما به کلّ حرکت کشور است.»[19]

6. استفاده از امکانات و ظرفیت‌ها

یکی از ویژگی‌های مدیریت جهادی، استفاده از ظرفیت‌ها و بهره‌گیری از امکانات موجود برای نیل به اهداف متعالی جامعه است. لذا مقام معظم رهبری با تأکید بر وجود استعداد و ظرفیت پیشرفت در جامعه، می‌فرمایند: «اگر ملّتی به خود نیاید، خود را قوی نکند، دیگران به او زور می‌گویند. بعضی ملّت‌ها هستند که تا قوی شدن، فاصله زیادی دارند؛ امیدی وجود ندارد که بخواهند نیرویی در خود ایجاد کنند که بتوانند  با زورگویان و گردن‌کلفت‌های دنیا، مقابله کنند؛  امّا ملّت ما این‌گونه نیست؛ ما اوّلاً استعداد قوی شدن، زیاد داریم؛ امکانات و ظرفیّت‌ها هم زیاد داریم؛ ملّت ما به ‌سمت اقتدار ملّی هم راه افتاده است و راه زیادی پیموده است؛ من بر این اساس نقشه کلّی سال 93 را در این دو عنصر می‌بینم که در پیام اوّل سال عرض کردم: اقتصاد و فرهنگ با عزم ملّی و مدیریّت جهادی.»[20]

7. نگاه نقادانه

نگاه نقادانه به‌خصوص از سوی اهل فن در هر سیستمی، بهترین راه شناخت نقاط قوت و ضعف آن سیستم است. اگر در جامعه، علماء، اساتید، روشنفکران متدیّن و هنرمندان متعهد با نگاه تخصصی خود، نقاط ضعف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و.... در جامعه را به مسئولین و مدیران جامعه، گوشزد نمایند، جامعه مسیر رشد خود را سریع‌تر و بهتر طی خواهد کرد.

مقام معظم رهبری، درباره نگاه نقادانه در عرصه فرهنگی می‌فرمایند:

«علما، اساتید، روشنفکران انقلابی، هنرمندان و متعهّد، نگاه نقّادانه خودشان را نسبت به اوضاع فرهنگی کشور همچنان داشته باشند و تذکّر بدهند. البتّه من در مورد تذکّرات، معتقدم باید با منطق محکم و بیان روشن، نقطه نظرات صحیح را ارائه بدهند. بنده با تهمت‌زنی و جنجال‌آفرینی، با تکفیر و متهم کردن این و آن، موافق نیستم. اعتقاد من این است که مجموعه انقلابی کشور ـ که بحمدالله تعداد بی‌شماری از آن‌ها در بین جوان‌ها و صاحب‌نظران، اساتید، بزرگان و تحصیل‌کرده‌های ما حضور دارند، می‌توانند با منطقِ محکم وارد میدان بشوند، نقّادی کنند، نقاط ضعف و نقاط منفی را به رخ ما مسئولین بکشانند. گاهی می‌شود که مسئول، متوجّه نیست در متن جامعه چه می‌گذرد ، امّا آن جوان در متن جامعه است، او می‌فهمد؛ آن عزم ملّی و مدیریّت جهادی که عرض کردیم در زمینه فرهنگ، این است.»[21]

8. حرکت مبتنی بر علم و درایت

مدیریت جهادی، مبارزه با مشکلات و موانع از روی علم و آگاهی، جهت رفع اصولی این مشکلات و موانع می‌باشد. لذا یکی از اصول اساسی این نوع مدیریت، علم و درایت است؛ « اگر مدیریت جهادی یا همان کار و تلاش با نیت الهی و مبتنی بر علم و درایت حاکم باشد، مشکلات کشور، در شرایط کنونیِ فشارهای خباثت‌آمیزِ قدرت‌های جهانی و در شرایط دیگر، قابل حل است و کشور حرکت رو به جلو را ادامه خواهد داد.»[22]

9. همت، همراه با انگیزه خدمت

حضرت علی (ع) می‌فرماید: «اَلشَّرَفُ بِالهِمَمِ العالیهِ لا بِالرِّمَمِ البالیهِ؛[23]شرافت به همت‌های بلند است، نه به (تفاخر به گذشتگان) و استخوان‌های پوسیده آنان.» بنابراین هر فرد یا جامعه‌ای به اندازه تلاش و همتی که از خود نشان می‌دهد به قله‌های رفیع شرافت و موفقیت، دست خواهد یافت. قطعاً کارهای بزرگ در هر جامعه‌ای، نتیجه همت‌های والا و عالی و به تعبیر مقام معظم رهبری همت جهادی افراد در جامعه خواهد بود؛ «با حرکت عادی نمی‌شود پیش رفت؛ باحرکت عادی و احیاناً خواب‌آلوده و بی‌حساسیت نمی‌شود کارهای بزرگ را انجام داد؛ یک همت جهادی لازم است، تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. حرکتی که می‌شود باید علمی، پر قدرت، با برنامه و هم مجاهدانه باشد.»[24]

البته این همت عالی، اگر با نیت خالص، جهت خدمت‌رسانی به جامعه و برادران دینی باشد، ارزشمند خواهد بود. مقام معظم رهبری، مسئولیت‌پذیری به نیت خدمت به مصالح کشور را بزرگترین کار جهادی می‌نامند؛ «این مسئولیت‌ها اگر به‌طور جدى، به‌دور از انگیزه‌هاى شخصى، به‌دور از هر چیزى جز انگیزه خدمت به مصالح کشور انجام بگیرد، بزرگ‌ترین کار جهادى است؛ کار جهادى یعنى این؛ انگیزه‌هاى گوناگون را نباید دخالت داد، اولویت‌ها را باید نگاه کرد.»[25]

10. حضور مردمی (عزم ملی)

شاه‌بیت سخنان حضرت امام خمینی(ره) از همان روزهای اول انقلاب و پیرو آن بیانات مقام معظم رهبری این بوده و هست که پیشرفت و سازندگی در کشور، بدون مشارکت مردم امکان‌پذیر نمی‌باشد. به این علت، یکی از اصول اولیه و ویژگی‌های اساسی مدیریت جهادی، مشارکت و حضور مردمی و یا به تعبیر رهبر معظم انقلاب، عزم ملی می‌باشد؛ «آنچه برای بنای زندگی و سازندگی آینده مورد انتظار است، بدون مشارکت مردم تحقّق‌پذیر نیست... بدون حضور مردم کار پیش نخواهد رفت و مقصود تحقّق پیدا نخواهد کرد. مردم در گروه‌های گوناگون مردمی با اراده و عزم راسخ ملّی می‌توانند نقش‌آفرینی کنند. مسئولین هم برای اینکه بتوانند کار را به‌درستی پیش ببرند، احتیاج به پشتیبانی مردم دارند. آن‌ها هم بایستی با توکّل به خدای متعال و با استمداد از توفیقات و تأییدات الهی و کمک مردمی، مجاهدانه وارد میدان عمل بشوند.»[26]

پی‌نوشت‌ها:

 [1]. دانشنامه رشد، www. Daneshnameh.roshd.ir

[2]. ابن فارس بن زکریا، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج1، ذیل کلمه جهد.

[3]. الطریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج 3، ذیل کلمه جهد.

[4]. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج 21، ص 3.

[5]. بیانات رهبر معظم انقلاب در شروع درس خارج فقه، 20/6/1373.

[6]. الاحزاب: 3.

[7]. اصول کافی، ج2، ص91.

[8]. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار کارگران گروه مپنا 10/2/1393.

[9]. همان.

[10]. بیانات رهبری در مراسم بیست و پنجمین سالگرد رحلت امام خمینی(ره) ، 14/3/1393.

[11]. بیانات رهبری در دیدار اساتید دانشگاه،  11/4/1393.

[12]. «واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرّقوا»؛ آل عمران : 103.

[13]. الحجرات: 10.

[14]. کلینی، اصول کافی، ج2، ص 194 و 195.

[15]. الانعام: 91.

[16]. بیانات رهبری در مراسم بیست و پنجمین سالروز رحلت امام خمینی(ره)، 14/3/1393.

[17]. لغت‌نامه دهخدا، واژه کار آمد.

[18]. فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان، ص 155.

[19]. بیانات در دیدار کارگران گروه مپنا 10/2/1393.

[20]. بیانات رهبری در حرم رضوی(ع)، 1/1/1393.

[21]. همان.

[22]. سخنان رهبری در دیدار شهردار و اعضای شورای شهر تهران، 23/10/1392.

[23]. تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، حدیث 10273.

[24]. جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی 20/12/1392.

[25]. بیانات رهبری در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی 4/3/1393.

[26]. پیام نوروزی به مناسبت آغاز سال93، 29/12/1392.

فصلنامه معارف رهبری شماره 107.