هفتم تير، سالروز بمباران شيميايي سردشت

آمريكايي‌ها اولين كساني بودند كه قبل از جنگ جهاني، سلاح‌هاي شيميايي را عليه سرخپوستان به‌كار گرفتند. در جنگ جهاني اول در سال 1915 سلاح شيميايي از سوي آلمان‌ها به‌كار گرفته شد و سپس ديگر كشورها استفاده از آن را در برنامه جنگي خود گنجاندند.

هفت روز از اولين ماه تابستان 1366 مي‌گذرد. لحظاتي قبل از آن‌كه عقربه‌هاي ساعت 30/4 دقيقه بعدازظهر را نشان دهد، نقطه‌هاي سياهي در آسمان سردشت ظاهر مي‌شود.

هواپيماها غرش مي‌كنند و سپس‌ 4 بمب در شهر و 3 بمب ديگر در روستاهاي اطراف فرود مي‌آيد. اين يكي از فجيع‌ترين و وحشتناك‌ترين تهاجم شيميايي بود كه سبب كشته و مجروح شدن عده زيادي از هموطنان شد.

پس از اين حادثه ايران سردشت را نخستين شهر قرباني جنگ‌افزارهاي شيميايي در جهان ناميد. اما سردشت نخستين مورد استفاده از بمب‌هاي شيميايي توسط عراق در طول جنگ تحميلي نبود، همان‌طور كه آخرين آنها هم نبود.

هزاران نفر بلافاصله بعد از حملات وحشيانه شيميايي عراق جان سپردند. كساني هم نجات پيدا كردند و ماندند تا با پوست‌ها و چشم‌هاي سوخته و تاول زده، خاطره سوختن همنوعانشان را به نسل‌ها منتقل كنند، آناني كه ماندند هنوز از دردهاي طولاني و وخيم در عذابند.

استفاده از سلاح‌هاي شيميايي در طول جنگ تحميلي توسط عراق بيش از يكصد هزار مجروح و شهيد در بين نظاميان و مردم بي‌دفاع كشورمان به‌جاي گذاشته است. گازهاي ارگانوفسفره (عوامل اعصاب، تاول‌زا و گاز خردل) در طول جنگ مكرراً‌ توسط نيروهاي رژيم بعثي مورد استفاده قرار گرفت. پس از جنگ جهاني اول اين نخستين باري بود كه از سلاح‌هاي شيميايي به صورت وسيع در جنگ استفاده مي‌شود. اين موضوع آشكارا مغاير با پروتكل 1925 ژنو بود.

پيش‌قراولان جنگ شيميايي
آمريكايي‌ها اولين كساني بودند كه قبل از جنگ جهاني، سلاح‌هاي شيميايي را عليه سرخپوستان به‌كار گرفتند. در جنگ جهاني اول در سال 1915 سلاح شيميايي از سوي آلمان‌ها به‌كار گرفته شد و سپس ديگر كشورها استفاده از آن را در برنامه جنگي خود گنجاندند.

انگليس پس از جنگ جهاني دوم، از ماده فيتوتوكسين عليه استقلال‌طلبان مالايا استفاده كرد. آمريكا در جنگ ويتنام، كامبوج و لائوس مواد شيميايي و ميكروبي را به‌كار برد. سال 1975 ويتنامي‌ها بمب‌هاي شيميايي را در كامبوج عليه خمرهاي سرخ به‌كار بردند.

سال 1979 ارتش شوروي سابق براي اشغال افغانستان از سلاح‌هاي شيميايي بهره برد تا اين‌كه بالاخره از سال 1980 تا 1988 (60-1356) و در طول جنگ تحميلي، رژيم صدام هر جا كه در جنگ به بن‌بست خورد، از بمب‌هاي شيميايي استفاده كرد.

شراكت،‌ تنها براي توليد حشره‌كش!
عراق در سال 1980 با انتقال مقاديري از عوامل شيميايي و مواد اوليه مربوط از ذخاير شوروي سابق و همچنين خريد تجهيزات ويژه از كشورهاي اروپايي و ايالات متحده به توليد مستقل جنگ‌افزارهاي شيميايي، اقدام كرد.

در سال 1982 با كمپاني «‌ دراي رايخ» آلمان كه تأمين‌كننده وسايل فني شيميايي است قراردادي منعقد كرد و جهت توليد عوامل اعصاب به خريد مواد شيميايي از منابع غربي اقدام كرد.

در واقع كشورهايي كه امروز داعيه طرفداري از حقوق بشر و حمايت از نوع انسان در اقصي نقاط عالم را دارند از پيش‌قراولان فروش كارخانجات و مواد اوليه‌ شيميايي به عراق هستند.

رسوايي انگلستان و كشف محموله مواد شيميايي در بندر نرماندي فرانسه يكي از دلايل محكم ايرانيان براي اثبات كمك‌هاي نامشروع غرب در خلال جنگ به دولت بعث عراق است.

ماجرا از آنجا شروع مي‌شود كه يك كشتي عراقي در بندر نرماندي فرانسه توقيف مي‌شود، پس از توقيف، 35000 تن دي‌متيل تسنوتات كه از بندر ليورپول انگليس به مقصد كويت براي تحويل به عراق توسط اين كشتي حمل مي‌شده، توقيف و ضبط شد.

پس از آن دولت انگليس در ادعايي مضحك اعلام كرد كه اين مواد شيميايي تنها براي توليد حشره‌كش! به عراق ارسال شده است. نمونه ديگر شراكت اروپا در جنايات شيميايي عراق، نقش شركت پتروشيمي فيليپين در بلژيك است كه در سال 1983 ميلادي، 500 تن ماده اوليه گاز خردل را به عراق فروخت.

در همان دوره دادستاني در آلمان غربي سابق، دفاتر 12 شركت اين كشور را كه متهم به فروش تسليحات شيميايي به عراق بودند بازرسي كرد كه در جريان اين بازرسي‌ها مدارك و شواهد فراواني به‌دست آمد كه اين شواهد و مدارك در هزار پرونده مجزا ثبت شده اما كمتر پرونده‌اي از اين ميان به نتيجه مطلوب رسيد.

فجايع وحشتناك رقم خورد
عراق بر استفاده از عوامل شيميايي در جبهه‌هاي جنگ اكتفا نكرد و بارها در مناطق مسكوني، به‌ويژه در روستاها بمب‌هاي شيميايي خود را فرود آورد. بر اساس گزارش‌هاي رسمي حملات شيميايي عراق عليه ايران و برخي مناطق كردنشين عراق به بيش از سي بار مي‌رسد كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:

- استفاده از گاز موستارد يا خردل در سردشت در هفتم تير ماه سال 1366. اين يكي از فجيع‌ترين وحشيانه‌ترين حملات از نوع شيميايي بود.

- بمباران شيميايي بسياري از روستاهاي اطراف ايران در اسفند 1367 - شيميايي ساكنان شهر شلمچه و روستاهاي اطراف آن در اسفند 1367.

اين وحشيانه‌ترين مورد استفاده از عوامل شيميايي بود. بمباران شيميايي شلمچه وسيع‌ترين مورد استفاده از جنگ‌افزارهاي شيميايي از زمان جنگ جهاني اول تاكنون به‌شمار مي‌آيد كه حداقل 5 هزار نفر از مردم كرد و مسلمان اين شهر كشته و 7 هزار تن زخمي شدند و بالاخره بمباران شيميايي روستاهاي اطراف شهرهاي سرپل ذهاب، گيلانغرب و اشنويه در خرداد ماه 1367

اين وحشيانه‌ترين مورد استفاده از عوامل شيميايي بود. بمباران شيميايي شلمچه وسيع‌ترين مورد استفاده از جنگ‌افزارهاي شيميايي از زمان جنگ جهاني اول تاكنون به‌شمار مي‌آيد كه حداقل 5 هزار نفر از مردم كرد و مسلمان اين شهر كشته و 7 هزار تن زخمي شدند و بالاخره بمباران شيميايي روستاهاي اطراف شهرهاي سرپل ذهاب، گيلانغرب و اشنويه در خرداد ماه 1367.

اين چهار مورد مهم‌ترين موارد استفاده از عوامل شيميايي در طول جنگ تحميلي عليه غيرنظاميان توسط عراق بود.اما در واقع شروع استفاده از بمب‌هاي شيميايي توسط عراق در جنگ تحميلي در اوايل جنگ تحميلي در منطقه شلمچه بود كه از اين بمب‌ها به‌طور محدود استفاده شد و براي دومين بار در منطقه ميمك تكرار شد.
عراقي‌ها از آغاز سال 1361 به‌طور پراكنده و علني از عوامل شيميايي كشنده استفاده كردند. در سال 1362، عراق به كاربرد جنگ‌افزارهاي شيميايي در پيرانشهر و حوالي پنجوين مبادرت ورزيد. ايران حادثه پنجوين را جنايت جنگي ناميد و مجروحين جنگ شيميايي به بيمارستان‌هاي تهران اعزام شدند.

از اين پس عراق به‌طور مكرر در عمليات‌هايي چون والفجر 2، والفجر 4، خيبر، بدر و بعدها در والفجر 8 و كربلاي 5 از شيميايي استفاده كرد. 27 اسفند 1362 عراق براي اولين بار در تاريخ جنگ‌هاي دنيا از گاز اعصاب استفاده كرد.
در اواخر سال 1362 عراق به علت علني شدن ابعاد گسترده كاربرد اين جنگ‌افزارها در جنگ با ايران در مجامع بين‌المللي مجبور به توقف موقتي استفاده از آنها شد. اما استفاده از جنگ‌افزارهاي شيميايي در بعد وسيع توسط عراق از اوايل زمستان 1364 كه رزمندگان ايران توانستند شهر فاو را تصرف نمايند، مجدداً آغاز شد. در اوايل سال 1366 عراق بار ديگر از جنگ‌افزارهاي شيميايي به‌طور انبوه در جبهه مركزي سومار استفاده كرد.

پس از عمليات والفجر 8 ، نيروهاي عراقي به طرز بي‌سابقه‌اي از مواد سمي شيميايي استفاده كردند. حدود هفت هزار گلوله توپ و خمپاره حاوي مواد سمي عليه مواضع ايران شليك شد.

در طول 20 روز هواپيماهاي عراق بيش از هزار بمب شيميايي در صحنه عمليات فرو ريختند و متجاوز از 30 تهاجم شيميايي عليه هدف‌هاي غيرنظامي در ايران انجام شد و اين به معناي رقم خوردن فجايعي در سردشت و حلبچه بود كه با فجايعي همچون بمباران اتمي شهرهاي هيروشيما و ناكازاكي ژاپن به‌ دست آمريكا قابل مقايسه است.

كابوسي با طعم خردل
بايد يكي پيدا شود صداي ناله‌هاي شيميايي‌شدگان را به‌گوش فلك برساند. ايران در طول 8 سال دفاع مقدس350 بار مورد حملات شيميايي از سوي عراق قرار گرفت كه اين امر 55 هزار جانباز شيميايي بر جاي گذاشت.

اين فقط يك خبر ساده نيست،هرچند كه سكوت مدافعان حقوق بشر در زماني كه سربازان ايراني در جبهه‌ها با گازهاي شيميايي عراق زمين گير مي‌شدند نشان مي دهد كه اينها براي آنان يك اتفاق ساده است.

دكتر گوستاواندرسون كه يكي از اعضاي گروه حقيقت ياب سازمان ملل در زمينه بمياران شيميايي عراق عليه ايران بود در مقاله آغازين كتاب،«جنگ شيميايي عراق عليه ايران به روايت اسناد سازمان ملل متحد» نوشته است: «پس از استراحت شبانه كوتاهي در هتل آزادي عازم بيمارستان لبافي‌نژاد شديم تا تعدادي از مصدومان جنگ شيميايي را معاينه و با آنان مصاحبه كنيم، در آن جا بود كه ما توانستيم آثار وحشتناك سلاح‌هاي شيميايي را ببينيم.

افرادي با علائم مشخص شبيه عوارض گاز خردل مانند تاول‌هاي بزرگ پوستي برخي مصدومان به طرز رقت آوري دچار سوختگي پوست شده بودند و بسياري از آنان صدماتي درچشم‌ها و سيستم تنفسي خود داشتند.
همچنين چندين كودك را ديديم كه جراحات شديدي داشتند و اين نشان مي‌داد كه قربانيان جنگ نه فقط سربازان بلكه غير نظاميان هم هستند بازديد از آن مركز براي همه بسيار متاثر كننده بود و مرا بسيار غمگين و مايوس كرد. »

دكتر گوستاواندرسون عضو گروه حقيقت ياب سازمان ملل در بخش ديگري از مقدمه اين كتاب كه در آن نمونه‌هاي بسيار زيادي از مكاتبات و اسناد مختلف در خصوص استفاده غير قانوني رژيم صدام از سلاح‌هاي شيميايي و غير متعارف عليه رزمندگان و نيز غيرنظاميان به ويژه زنان و كوكان بي‌دفاع ايران به چشم مي‌خورد اعتراف مي كند: در سال 1988 يك بار ديگر از من خواسته شد تا درتيم كارشناسان سازمان ملل براي بررسي ادعاي كاربرد سلاح‌هاي شيميايي شركت نمايم، اما اين بار من اين درخواست را رد كردم چرا كه احساس نمودم ازتيم سازمان ملل در يك بازي سياسي استفاده شده است.

اين كارشناس- ديپلمات سازمان ملل در كتاب،«جنگ شيميايي عراق عليه ايران به روايت اسناد سازمان ملل متحد» كه نمونه‌هاي متعددي از گزارش‌هاي بازرسان و تيم‌هاي حقيقت‌ياب سازمان ملل مبني بر به كارگيري سلاح‌هاي كشنده توسط رژيم صدام و برخي از آثار سلاح‌هاي شيميايي كه منحصرا در اختيار كشورهاي غربي و اروپايي بوده است، به چاپ رسيده است فاش مي كند: روي هم رفته پنج تيم كارشناسي سازمان ملل براي بررسي ادعاي كاربرد سلاح‌هاي شيميايي در ايران اعزام شد اما عراق هيچ گاه براي كاربرد سلاح‌هاي شيميايي محكوم نشد، علي رغم اينكه اين اقدام نقض پروتكل 1925 ژنو بود اين سكوت و رضايت جامعه جهاني به صدام حسين فرصت داد كه برنامه توسعه شيميايي خود را ادامه دهد.

سربازان عراقي، قربانيان سلاح‌هاي شيميايي ارتش عراق
اما اين فقط سربازان ايراني نبودند كه قرباني حملات شيميايي ارتش صدام شدند و مردم عراق نيز از هديه كشورشان بي بهره نماندند؛ به كار گيري سلاح‌هاي شيميايي يكي ديگر از جنايتهاي رژيم صدام عليه ملت عراق بود.

انتشار اسنادي مبني بر دستور صدام به بمباران شيميايي نيروهاي ارتش عراق فاش كرد كه در ژوئن سال 1985، رژيم بعث عراق با هدف از بين بردن ترس ذاتي نيروهاي خود، اقدام به استفاده از گاز خردل بر عليه اين نيروهايش كرد و آن‌طور كه در اسناد مشخص است، سعي نمود اين بمباران شيميايي را به جمهوري اسلامي ايران نسبت دهند.

اين اسناد، حاوي 4 سند مربوط به دستورهاي مقامات بلندپايه عراقي در اين‌خصوص و همچنين يك سند به صورت پيوست است كه در آن اهداف، مراحل و نتايج اين اقدام تشريح شده است و از مجموعه 4 سند اول، نامه مقامات بلندپايه عراق به صدام آورده شده كه پاراف موافقت صدام زير اين نامه مشهود است.

فهرست سلاح‌هاي غيرمجاز در اساسنامه دادگاه جنايات جنگي بسيار محدود بوده و متاسفانه سلاح‌هاي اتمي و شيميايي در آن قرار نگرفته است.

متاسفانه نوع سلاح‌هايي كه استفاده از آن‌ها در اساسنامه اين دادگاه منع شده، بسيار قديمي و بدون كاربرد امروزي است، به عنوان مثال كشورهاي داراي سلاح اتمي راضي به قرار گرفتن نام اين سلاح‌ها در فهرست سلاح‌هاي غيرمجاز نمي‌شوند، چرا كه آن را انحصار خود مي‌داند و از سوي ديگر كشورهاي جهان سوم، راضي به قرار گرفتن سلاح‌هاي شيميايي در فهرست سلاح‌هاي غيرمجاز نمي‌شوند.

تسليحات شيميايي؛ مضر ماندني
از نظر تاريخي مواد شيميايي يكي از ابزارهاي جنگي بوده است اما خواستگاه سلاح شيميايي به جنگ جهاني اول برمي‌گردد. نخستين حمله‌ي گسترده‌ي شيميايي با گاز پولور ‌٢٢ آوريل ‌١٩١٥ در ناحيه‌اي از بلژيك رخ داد.
در طول جنگ سرد، آمريكا و شوروي انبارهاي زيادي از اين سلاح‌ها در اختيار داشتند كه براي نابودسازي بشر و محيط زيست كافي بود كه در نهايت در سال ‌١٩٧٢ كنوانسيون منع كاربري سلاح‌هاي شيميايي در ژنو تصويب شد.

بر اساس آمار سازمان مبارزه با سلاح‌هاي شيميايي بيش از ‌٢٣ هزار تن عامل شيميايي و ‌٧٥/٢ ميليون مهمات در كشورهاي عضو تاكنون نابود شده است.

روجيليو پي‌فيتر، مدير كل سازمان منع سلاح‌هاي شيميايي يك ماه پيش در كنفرانسي كه با نظارت اين سازمان در خصوص خلع سلاح شيميايي در ژنو برگزار شد اعلام كرد: بازرسان بين‌المللي در سراسر جهان تاكيد كرده‌اند كه حدود 24 هزار تن از مواد شيميايي يا 33 درصد ذخاير اعلام شده، نابود شده است.

وي گفت: مقادير زيادي از ذخيره‌ي سلا‌ح‌هاي شيميايي در آمريكا و روسيه به رغم اينكه هر كدام به ترتيب 46 درصد و 22 درصد از ذخيره‌هاي خود را نابود كرده‌اند، هنوز باقي مانده است.

وي خاطر نشان كرد: آمريكا و روسيه تا آوريل 2012 فرصت دارد تا ذخيره‌ي باقي مانده‌شان را نابود سازند.
كابوس سلاح‌هاي شيميايي هنوز تهديدي براي بشريت به حساب مي آيد،هرچند ايرانيان تجربه سختي از اين سلاح ويرانگر در حافظه دارند و يادگارهاي،گازهاي خردل،عامل اعصاب و... ارتش بعث عراق در دوران جنگ هنوز جان جانبازان ايراني را مي گيرد، مرگ تدريجي اين جانبازان را رقم مي زند.

حملات شيميايي كه با هدف قرار دادن نظاميان و غيرنظاميان تعداد قابل توجهي از اهالي شهرهاي خرمشهر، اشنويه، سردشت و... را به گاز خردل و گازهاي عصبي آلوده كرد؛يادگارهايي كه آثارش در نسل‌هاي دوم متولد شده از آنها نيز قابل مشاهده است و اكنون بعد از گذشت18سال از پايان جنگ تحميلي عراق عليه ايران، مرگ تدريجي آناني كه دستگاه تنفسي يشان سرشار از تحفه‌هاي اروپايي شده هر از چندي يادمان مي آورد هداياي قاره سبز را كه ارتش صدام بر سر انسانها مي ريخت.

مسئوليت جامعه جهاني در برابر مصدومان شيميايي
جامعه جهاني بايد نسبت به وضعيت مصدومان شيميايي احساس مسئوليت كند.
غلام‌حسين دهقاني، دبير مرجع ملي كنوانسيون منع سلاح‌هاي شيميايي، گفت: كنوانسيون‌هاي تدوين شده با موضوع حمايت از مصدومان شيميايي هيچ اشاره‌اي به رسيدگي به وضعيت مصدومان شيميايي پيش از تدوين كنوانسيون نكرده‌‌اند.

اين در حالي‌است كه درصورت وقوع حمله شيميايي به هر منطقه از جهان تكاليفي بر عهده كشورهاي جهان گذاشته شده‌است كه بلافاصله به كمك مصدومان و حادثه ديدگان بشتابند.

اما كساني كه پيش از اين و به ويژه در جنگ ميان ايران و عراق دچار مصدوميت شيميايي شده‌اند از حمايت جامعه جهاني بي‌بهره‌اند.

او با اشاره به اين‌كه مصدومان شيميايي به جاي مانده از جنگ، ضايعات و صدمات زيادي را تحمل مي‌كنند، افزود: اين مصدومان علاوه بر تحمل درد ناچار به تحمل هزينه‌هاي گزاف درمان نيز هستند و دولت بار هزينه‌ بسياري را متحمل مي‌شود كه در اين زمينه از ساير دولت‌هاي جهان انتظار همكاري مي‌رود.

دهقاني در نشست خبري سمينار بين‌المللي بررسي پيامدهاي كاربرد سلاح‌هاي شيميايي عليه ايران گفت: همزمان با دستگيري صدام انتظار مي‌رفت كه وي در زمينه بمباران شيميايي ايران و نيز منابع تهيه و كشورهاي ياري‌دهنده در زمينه توليد و كاربرد سلاح‌هاي شيميايي توضيح خواسته شود اما با كمال ناباوري بدون هيچ توضيح و بازجويي خاصي در اين زمينه ماجرا ختم شد.

عباس خامه‌يار، معاون پژوهش و ارتباطات فرهنگي بنياد شهيد و امور ايثارگران نيز در اين جلسه گفت: يافتن يك راهكار حقوقي براي جبران خسارات وارده بر مصدومان شيميايي كشور مهم‌ترين هدفي است كه بنياد شهيد در اين زمينه دنبال مي‌كند.

خامه‌يار با اشاره به اين‌‌كه هنوز به نتيجه مطلوبي در اين زمينه نرسيده‌ايم، افزود: ما معتقديم كه طبيعتا بايد خسارت اين دسته از مصدومين به نحو مطلوبي جبران شود و اميدواريم با محكوم كردن توليد‌كنندگان اصلي، آن‌ها را وادار به جبران خسارت كنيم.

معاون پژوهش و ارتباطات فرهنگي بنياد شهيد و امور ايثارگران يكي از اهداف برگزاري سمينار بين‌المللي بررسي پيامدهاي كاربرد سلاح‌هاي شيميايي عليه ايران را تلاش براي ساماندهي سازمان‌هاي غيردولتي عنوان كرد كه در زمينه حمايت از حقوق مصدومان شيميايي تلاش مي‌كنند، هر چند خود او در پاسخ به اين‌كه چه تعداد NGO در اين زمينه فعاليت مي‌كنند با كمي ترديد پاسخ داد: ما 3 يا 4 ، NGO را مي‌شناسيم.

به گفته خامه‌يار محورهاي پزشكي، اجتماعي، حقوقي، نظامي و كنوانسيون منع سلاح‌هاي شيميايي در اين سمينار به بحث و بررسي گذاشته خواهند شد.

او در پاسخ به اين‌كه با گذشت 20 سال از فاجعه بمباران شيميايي مناطق مسكوني شهر سردشت در جريان جنگ ايران و عراق چه اقدامي براي حفظ آثار برجاي مانده در اين شهر انجام شده‌است گفت: ما معتقديم نه تنها در سردشت بلكه در هيچ‌يك از مناطق جنگي نتوانسته‌ايم يادماني در خور و شايسته جنگ و رزمندگان بنا كنيم.

او در اين‌باره گفت: در زمينه جنگ سازمان‌هاي غيردولتي كمتر توانستند نقش‌شان را آن‌چنان كه شايسته است و انتظار مي‌رود ايفا كنند و ما در هيچ‌يك از مناطق و شهرهاي كشورمان شاهد احداث بناي يادبود و حفظ ارزش‌هاي جنگ از سوي سازمان‌هاي غيردولتي نيستيم، در حالي كه بنياد شهيد و امور ايثارگران انتظار دارد كه اين سازمان‌ها فعال‌تر عمل كنند

معاون پژوهش و ارتباط بنياد شهيد و امور ايثارگران با تأكيد بر اين‌كه گردشگري جنگ وظيفه بنياد شهيد نيست، افزود: ايجاد، توسعه و ترويج گردشگري جنگ بر عهده بنياد شهيد نيست و بنياد شهيد تنها به ساخت موزه‌هاي جنگ در كشور اقدام خواهد كرد.

او افزود: آنچه ما هم‌اكنون در كشورمان به‌عنوان موزه جنگ داريم تنها نمايشگاه‌هاي نامناسبي است كه هرگز نتوانسته‌است آن‌چنان كه در سراسر دنيا رايج است به‌عنوان موزه مورد بهره‌برداري قرار گيرد.

خامه يار اظهار اميدواري كرد كه درصورت تقويت تفاهم‌نامه‌اي كه قبلا با سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري منعقد شده بتوان موزه‌هاي جديدي در سراسر كشور ساخت.

گزارش خطا