ابهام زدایی از مفهوم «بازرسی»

مدتی است که موضوع پروتکل الحاقی به تیتر نخست روزنامه ها تبدیل شده است و برخی از رسانه ها با هدف های از پیش مشخص شده این موضوع را به شدت مورد هجمه قرار داده اند. به باور ناظران در ایران واکنش ها نسبت به موضوع بازرسی و نظارت به چند دلیل مهم صورت می گیرد.

دلیل نخست به القاسازی های جهت دار و هدفمند برخی از افراد و گروه های داخلی برمی گردد. آن ها از همان روزهای نخست گفت و گوهای هسته یی میان ایران و 1+5 در دولت یازدهم سنگ بنای مخالفت را گذاشتند و امروز نیز با بازی های کلامی و سوءاستفاده از فرهنگ دینی و ایرانی به فراخور زمان به فریب افکار عمومی می پردازند. این افراد و گروه های سودجو موضوع بازرسی های آژانس را به امری ناموسی شبیه ساخته اند تا بلکه کشتی مذاکرات را پس از گذشت 19 ماه، غرق کنند.

دلیل دوم اما نبود علم و آگاهی در این زمینه است. ناآگاهی از چرایی و چگونگی بازرسی، تعداد کشورهای عضو پروتکل و همچنین پیامدها و اهمیت این بازرسی ها سبب شده است تا شماری از مردم کشورمان از بازرسی آژانس هیولایی خیالی بسازند؛ هیولایی که به خاطر جادوی بیان و سفسطه ی اقلیتی تندرو ساخته شده است. کارشناسان بر این باورند که افزایش علم و آگاهی نسبت به این موضوع، از حساسیت بازرسی ها خواهد کاست و این موضوع فنی و غیرسیاسی را به جایگاه واقعی خود برخواهد گرداند.

اما براستی بازرسی چیست و چرا کشورهای مختلف جهان به پذیرش و اجرای داوطلبانه آن تن می دهند؟

تعریف های گوناگونی برای بازرسی وجود دارد که مهمترین آن عبارت است از «روندی تعاملی به منظور راستی آزمایی از یک موضوعی خاص». باید توجه داشت که این تعریف تنها به بازرسی های بین المللی محدود نمی شود بلکه بازرسی های داخلی را نیز شامل می شود. با این تفاوت که بازرسی های داخلی امری عادی و غیرحساس است و بازرسی های بین المللی از جمله بازرسی آژانس به موضوعی حساس تبدیل شده است.

بازرسی ها از آن جهت انجام می گیرند که طرف مقابل مورد راستی آزمایی قرار گیرد اما این به منزله ی وادادگی، باز گذاشتن دست بیگانگان در امور کشور و به قول مخالفان توافق «بی غیرتی» نیست.

جای سوال است آیا 190 کشور جهان –ایران نیز عضوی از این خانواده است- که تاکنون به «پیمان منع گسترش سلاح های هسته یی» (ان پی تی) پیوسته اند و و بر طبق ماده ی 3 این پیمان به منظور راستی آزمایی، نظارت و بازرسی هایی را پذیرفته اند به مسایل محرمانه ی خود بی تفاوت هستند؟

مشکل اما از دهه ی 90 میلادی شروع شد. در این دهه از برنامه ی سری عراق که در پی دستیابی به سلاح های هسته یی بود پرده برداشته شد. افشاسازی این موضوع به سخت گیری بیشتر از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی به عنوان نهاد راستی آزما از فعالیت های هسته یی منجر شد. تا آن زمان تنها از تاسیسات اعلام شده بازرسی به عمل می آمد اما بعد از این موضوع بود که لزوم بازرسی از مرکزها و مکان های اعلام نشده بیش از پیش احساس شد و همین امر موجبات تقویت پادمان، بازرسی ها و همچنین انعقاد پروتکل الحاقی را فراهم کرد.

نگاهی تاریخی به پیشینه ی نظارت ها گویای این مساله است که موضوع بازرسی به طور صرف متوجه ی کشورهای غیرهسته یی نیست چرا که کشورهای هسته یی نیز به منظور راستی آزمایی از فعالیت های خود با آژانس بین المللی انرژی اتمی توافقنامه هایی جداگانه امضا می کنند؛ ضمن این که کشورهای قدرتمند و رقیب همانند ایالات متحده و روسیه بر اساس قراردادی دوجانبه در سایت ها و مرکزهای هسته یی یکدیگر بازرس گماشته اند. این نوع توافق دوجانبه میان آرژانتین و برزیل که برای یکدیگر رقیبی جدی به شمار می روند نیز در جریان است.

گزارش ها حاکی از آن است که امروز حدود 170 کشور جهان به واسطه ی قرارداد پادمان، بازرسی های آژانس را پذیرفته اند و همچنین بیش از 120 کشور با تصویب پروتکل الحاقی در مجلس ها کشورهای خود به طور دایم مورد بازرسی قرار گرفته اند. از این رو، اگر تصور شود بازرسی زیر عنوان پروتکل الحاقی موجب افشای مسایل محرمانه و اسرار نظامی کشورها می شود نگاهی تقلیل گرایانه و ساده لوحانه است. بنابراین، می توان همزمان با ایجاد اعتماد -که امروز مهمترین هدف ایران است- خطر جاسوسی و کشف اسرار محرمانه را نیز از بین برد.

طبیعی است که در مسیر رسمیت یافتن فعالیت های هسته یی ایران، برخی رقبای منطقه یی و مخالفان داخلی از هیچ اقدام کارشکنانه فروگذار نخواهند کرد. چه بسا که تصویب پروتکل الحاقی از سوی مجلس شورای اسلامی و در پی آن توافق جامع هسته یی میان ایران و غرب، مخالفان را در انزوایی آشکار فروخواهد برد. بنابراین، برخورد احساسی و غیرمنطقی با پذیرش پروتکل الحاقی دست دشمنان منطقه یی ایران را بازخواهد گذاشت تا در برابر فعالیت های هسته یی کشور ما مانع تراشی کنند.

در مجموع، جمهوری اسلامی ایران بیش از 250 سال سابقه ی تجاوز به هیچ کشوری را در پرونده ی خود ندارد؛ ضمن این که بازرسان آژانس تاکنون انحرافی مبنی بر ساخت سلاح های اتمی گزارش نداده اند. پس در وضعیت کنونی باوجود اختلاف های باقی مانده در موضوع هسته یی، لزوم اعتمادسازی احساس می شود تا جهان نیز فعالیت های صلح آمیز هسته یی کشورمان را تایید کند.

در این صورت (شفافیت و اعتمادسازی بین المللی) است که برنامه ی هسته یی صلح آمیز ایران با سرعت به پیش خواهد رفت و همان طور که اشاره شد فرافکنی های مخالفان داخلی و دشمنان خارجی راه به جایی نخواهد برد. البته نگرانی به سوءاستفاده از بازرسی ها نیز وجود دارد که در این رابطه باید تدابیر لازم صورت گیرد. تحلیلگران این حوزه اعتقاد دارند یکی از تدابیر امنیتی و بازدارنده در این زمینه، آموزش و تقویت مهارت افرادی است که برای همراهی (اسکورت) بازرسان آژانس به کار گرفته می شوند. این موضوع موجب می شود تا ضمن انجام بازرسی و ایجاد اعتماد، از فاش شدن اطلاعات نظامی، فنی، اقتصادی و غیره ممانعت به عمل آید.

بنابراین، دسترسی مدیریت شده همراه با حفظ اسرار از مهم ترین موضوع هایی است که باید مورد توجه تیم دیپلماسی ایران قرار گیرد. پس در صورت علم و آگاهی مردم و برخی از مقام های کشورمان نسبت به نوع و نحوه ی بازرسی ها و همچنین نیم نگاهی به کشورهای عضو این پروتکل، ترس ساخته شده از موضوع نظارت از بین خواهد رفت و این موضوع به امری عادی و معمول تبدیل خواهد شد.