با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری باید به موضوع فرسایش خاک کشاورزی پرداخته شود، چرا که فرسایش خاک کشاورزی موضوعی است که اگر به آن پرداخته نشود در آینده نه چندان دور باعث بحران می‌گردد به همین خاطر در این مقاله به موضوع فرسایش خاک پرداخته ایم.
خاک سالم نه تنها پایه و اساس برای مواد غذایی، سوخت و فیبر و محصولات دارویی است، بلکه برای اکوسیستم بشر هم ضروری به حساب می‌آید و نقش کلیدی در چرخه کربن، ذخیره سازی و فیلتر کردن آب، افزایش انعطاف پذیری نسبت به سیل و خشکسالی، بازی می‌کند.
از طرفی حفاظت خاک با حفاظت آب در ارتباط متقابل است. تلاش در جهت حفظ خاک منجر به کاهش نفوذ بیشتر آب در خاک می‌گردد. این امر سبب غنی شدن منابع آبهای زیرزمینی محلی شده و موجب تقلیل مسأله بحران آب و خشکسالی که در چندسال اخیر با آن روبرو هستیم میشود.
فرسایش چیست؟
به طور کلی کلمه فرسایش از دو جهت قابل بحث می‌باشد؛ معنی وسیع کلمه شامل فرسایش‌های آبی و بادی و یخچالی است. معنی خاص کلمه بدون در نظر گرفتن حالت‌های مشخص آن در مورد فرسایش در خاک های کشاورزی می‌باشد.
فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شوند وقتی از فرسایش صحبت میشود، فوراً آثار و علایمی که مشخص کننده نوع فرسایش است در نظر مجسم می‌گردد که با تخریب، برداشت، حمل مواد و رسوب یا تجمع مواد همراه می‌باشد.
. فرسایش خاک یک پروسه منفی طبیعی و غیر طبیعی است که در مناطق خشک ونیمه خشک ومناطق سیلاب زده رخ می‌دهد. که دراین صورت خاک تخریب گردیده و حاصلخیزی خودرا از دست می‌دهد.
اگرچه تصویر صحیحی از فرسایش خاک در کشور وجود ندارد لکن بر مبنای آمار رسوبات ته نشین شده در مخازن سدهای بزرگ کشور میزان فرسایش (آبی) خاک در کشور حدود 38 تن در هکتار در سال می باشد. بطور متوسط در هر سال و از هر هکتار اراضی کشور در حدود 75 کیلوگرم نیتروژن، 24 کیلوگرم فسفر و 8 کیلوگرم پتاسیم از دست میرود. این رقم معادل 150 کیلوگرم کود شیمیایی در هکتار می باشد. فرسایش و تخریب خاک به شکل های مختلف سالانه میلیاردها تومان خسارت و هزینه را به کشور تحمیل می‌کند و گفته میشود هزینه فرسایش در ایران چیزی معادل 14 درصد درآمد ناخالص ملی است.
آثار فرسایش خاک
آثار و پیامدهای زیان بار فرسایش خاک را می‌توان کاهش حاصلخیلیزی، فقیر شدن خاک و متروک شدن مزارع، از دست رفتن جنگل ها و تسریع بیابان زایی، کاهش آبهای زیرزمینی، رسو‌ب‌گذاری در آبراهه ها و سدها، پر شدن سریع و کاهش حجم مفید مخازن و ایجاد سیلابهای خطرناک برشمرد.
عوامل فرسایش
فرسایش سه عامل اصلی دارد که عبارت اند از: 1.نیروی جاذبه2.انواع آب ها(جاری، زیر زمینی...)3.باد که هرکدام از این عوامل میتوانند باعث نابودی خاک شوند، که راهکار های مقابله با آن به اختصار شرح داده می شود، که راهکارهای مقابله با فرسایش خاک به اختصار شرح داده می شود.
راهکار های مقابله با فرسایش آبی
روشهای مختلفی برای کاهش یا کنترل فرسایش آبی می‌توان بکار برد، بطور کلی هر اقدامی مانند شخم زدن های سطحی و عمقی که باعث اضافه کردن مواد آلی به خاک گردد که قدرت جذب آبی خاک را افزایش دهد و مانع هدر رفتن آب های سطحی گردد. انتخاب نوع نباتات زراعی که در کنترل فرسایش اثر زیادی دارد همچنین بالا نگه داشتن سطح حاصلخیزی خاک که خود یک نوع عمل محافظتی در مقابل فرسایش است، زیرا تحت این شرایط رشد زیاد نباتات ، علاوه بر بهتر نمودن قابلیت نفوذ آب خاک ، پوشش گیاهی و مواد آلی خاک را بطور قابل ملاحظه افزایش می‌دهند.
با دقت در انتخاب روشهای کشت و زرع و نحوه انجام آنها می‌توان با فرسایش خاک مبارزه کرد. در صورتی که شیب زمین تا مسافت زیادی ادامه داشته باشد، بهتر است که نباتات کرتی مانند ذرت با نباتات پوششی مثل گندم و جو بطور یک در میان کشت شوند، تا بدین وسیله از شتاب گرفتن آب جلوگیری شود. این روش کشت را که اصطلاحا کشت نواری گویند، اثرات کاملا مثبتی در حفاظت خاک دارد.
راهکارهای مقابله با فرسایش بادی
با توجه به عوامل موثر در میزان فرسایش بادی می‌توان روش هایی مانند: مرطوب نگه داشتن خاک ، زبر
و خشن نمودن سطح خاک با پوشش گیاهی نام برد.
کشت نوارهای نباتی و ایجاد بادشکن‌ها عمود بر جهت وزش باد پیشگیری‌های مؤثری برای فرسایش بادی محسوب می‌شوند. اکثر روش های بکار رفته ضمن اینکه برای مبارزه با اثر باد منظور می‌شوند، در واقع تا حد زیادی در جهت کنترل درصد خاک نیز عمل می‌کنند.
فرسایش خاک در ایران
به گفته کارشناسان منابع طبیعی، سرعت رشد و شتاب گسترش فرسایش خاک در ایران بیش از سه تا پنج برابر استانداردهای جهانی است و بیابان زایی در ایران نخستین عامل ناپایداری و فرسایش خاک است.
بیابان که امروز در ایران به یک بحران رو به افزایش تبدیل شده می‌توانست برای کشور فرصت باشد ولی امروز به دلیل استفاده ناصحیح از منابع حیاتی در معرض فرسایش قرار گرفته است.
این در حالی است که طبق محاسباتی که توسط کارشناسان و متخصصان خاک صورت گرفته است، بطورکلی برای تشکیل یک سانتی‌متر‌خاک 500 تا 800 سال زمان لازم است و اگر حساب کنیم که خاک زراعتی 25 سانتی‌متر عمق داشته باشد پس این ضخامت خاک، طی حدود 20 هزار سال‌کارمداوم طبیعت نیاز دارد.
یکی از نیازهای اساسی بشر برای حیات، مسأله غذا و خوراک می‌باشد. لذا با توجه به اهمیت خاک در جهت تأمین امنیت غذایی انسان ها، "سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد"( فائو) سال 2015 میلادی را "سال جهانی خاک" نام گذاری کرده است و در همین راستا تلاش هایی از سوی آن سازمان برای افزایش آگاهی و ترویج استفاده پایدار از این منبع حیاتی آغاز شده است.
فائو تخمین زده است که یک سوم از خاک های دنیا، به دلیل فرسایش، تراکم، سدهای خاکی، املاح، کاهش مواد آلی و مواد مغذی خاک، اسیدی شدن، آلودگی و دیگر فرآیندهای ناشی از شیوه های مدیریت ناپایدار زمین در حال تخریب است؛ به این ترتیب، سرانه زمین های زراعی و مولد در سال 2050 به مقدار یک چهارم از این سطح در سال 1960 خواهد رسید.
این نکته مهم را نیز باید در نظر گرفت که متاسفانه هنوز در کشور قانون جامع و کاملی در مورد حفاظت از خاک وجود ندارد و قوانین موجود نیز بازدارندگی لازم را ندارند. لذا نقش مجلس شورای اسلامی در تدوین قوانین لازم در این امر حیاتی می‌باشد است.
با این اوصاف مساله حفاظت و حراست خاک را هرگز نباید مسأله ای کوچک و کم اهمیت شمرد و جا دارد مسئولین کشور با همکاری و مشارکت مردم همانند توجه ویژه ای که به مسأله آب می شود، به شرایط ویژه ای که " خاک " کشور امروز با آن روبروست نیز اهتمام ویژه ای داشته باشند.
*محمد مجد دانشجوی کارشناسی ارشد معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه السلام
پینوشت؛
1. مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان و فعالان محیط زیست اسفند
منابع؛
1. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای مد‌ظله‌العالی
2. دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی
3. کردوانی، پرویز حفاظت خاک، انتشارات دانشگاه تهران
4. گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد