بررسی اساسنامه و ساز و کارهای فعلی اوپک نشان می دهد که این سازمان به دلیل مشکلات ساختاری داخلی، توان تاثیرگذاری زیادی در بازار جهانی نفت ندارد مگر اینکه تحولات جدیدی در ساختارها و اعضای تشکیل دهنده این سازمان بین المللی رخ دهد.
دلایل تشکیل اوپک چه بود؟
سازمان کشورهای صادر کننده نفت با نام اختصاری اوپک (OPEC)، یک کارتل بین‌المللی نفتی است متشکل از کشورهای الجزایر، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اکوادور، آنگولا و ونزوئلا است.
اگر به تاریخچه شکل گیری اوپک توجه کنیم، هدف از تشکیل اوپک را میتوان در تعاملات کشورهای تولید کننده نفت خام و شرکت های بین المللی نفتی در دهه 1950 میلادی و قبل از آن یافت. در دهه 1950 میلادی اختیار قسمت عمده‌ای از نفت خام دنیا به خصوص کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای عربی در اختیار شرکت های بزرگ نفتی غربی معروف به هفت خواهران نفتی بود و این شرکتها بودند که قیمت جهانی نفت را تعیین میکردند و با توجه به تکنولوژی که داشتند کشورهای تولید کننده نفت را به خودشان وابسته کرده بودند. در آن سال ها هفت خواهران نفتی در دو بازه زمانی، قیمت جهانی نفت را به شدت کاهش دادند که این عامل در کنار سوابق تعاملات این شرکت ها با کشورهای مصرف کننده، کشورهای تولید کننده نفت خام را به این نتیجه رساند که برای تحقق منافع خود نیاز به همکاری دارند و لذا این عوامل انگیزهای برای تشکیل اوپک توسط این کشورها شد.
برای دستیابی به درک بهتری از هدف تاسیس اوپک، ماده 2 اساسنامه این سازمان بین المللی را بررسی می کنیم. در این ماده آمده است:
«الف: هدف اصلی سازمان ایجاد هماهنگی و وحدت در خط‌مشی‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین شیوه‌ها برای تأمین منافع فردی و جمعی آنان خواهد بود.
ب: سازمان، روشها و وسایل تضمین تثبیت قیمتها در بازارهای بین‌المللی نفت را با هدف حذف نوسانات مضر و غیر ضروری پیش‌بینی خواهد نمود.
ج: مصالح ملتهای تولیدکننده و ضرورت تضمین درآمدی ثابت برای کشورهای تولیدکننده، عرضه کافی، اقتصادی و منظم نفت به ملتهای مصرف‌کننده و یک بازده منصفانه به سرمایه آنها که در صنعت نفت سرمایه‌گذاری می‌کنند، همواره مورد توجه مقتضی واقع خواهد شد».
یکی از نکات جالب اساسنامه اوپک، تاکید بر تامین سود سرمایه گذاران صنعت نفت است در حالی که این اساسنامه برای تامین منافع کشورهای تولید کننده نفت نوشته شده است و اصولا نباید تاکیدی بر حفظ منافع شرکتها و سرمایه گذاران داشته باشد،اما با توجه به این که کشورهای تولید کننده از یک طرف به درآمد حاصل از فروش نفت خود وابسته بودند و از طرف دیگر هم برای فروش و استخراج نفت به سرمایه و تکنولوژی شرکت ها و سرمایه گذاران نیاز داشتند، این نکته نیز در اساسنامه اوپک آمده است. نکته دیگری که در اساسنامه این سازمان بین المللی وجود دارد، تاکید بر تضمین منافع همه بازیگران است و این در حالی است که در بسیاری از موارد ممکن است منافع بازیگران با هم در تضاد باشند یا حتی ممکن است در بین خود کشورهای تولید کننده هم اختلاف وجود داشته باشد. همانطور که در بند «ج» بیان شده است، عرضه کافی، اقتصادی و منظم نفت برای کشورهای مصرف کننده مورد توجه خواهد بود و نیز اشاره شده است که درآمد ثابت برای کشورهای تولید کننده تضمین خواهد شد و این در حالی است که این دو موضوع در بسیاری از اوقات با هم تناقض دارند.
دلایل تشکیل آژانس بین المللی انرژی چه بود؟
همان طور که توضیح داده شد، اوپک در سال 1960 در راستای مقابله با شرکت های نفتی و نیز تضمین منافع کشورهای تولیدکننده نفت به وجود آمد. در سالهای ابتدایی تاسیس اوپک این سازمان تاثیر زیادی بر قیمت ها و بازار نفت نداشت تا سال 1973 که جنگ اعراب و اسرائیل به وجود آمد. در این سال اعراب تصمیم به تحریم نفتی اسرائیل گرفتند که موجب افزایش شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی شد. این اولین بار بود که کشورهای تولید کننده، از نفت به عنوان یک سلاح سیاسی استفاده میکردند و این حادثه جایگاهی را که اوپک می توانست در بازار نفت دنیا داشته باشد را به سایر کشورهای جهان نشان داد. پس از این رویداد، کشورهای مصرف کننده نفت به منظور مقابله با این قدرت اوپک تصمیم به ایجاد سازمانی در مقابل اوپک گرفتند. کشورهای مصرف کننده نفت که متوجه وابستگی خود به کشورهای تولیدکننده نفت و به خصوص کشورهای خاورمیانه شده بودند، «آژانس بین المللی انرژی» را پایه گذاری کردند. هدف اصلی تشکیل این سازمان همان طور که خود این سازمان نیز اعلام کرده است، کاهش وابستگی و ضربه پذیری کشورهای مصرف کننده نفت به این ماده استراتژیک است. در راستای تحقق این هدف، آژانس بین المللی انرژی سیاست هایی مانند افزایش بازدهی انرژی، توسعه منابع انرژی جایگزین نفت برای تنوع بخشیدن به سبد انرژی و تنوع در مبدا تامین نفت خام دارد. در راستای اجرای این سیاست ها،کشورهای عضو آژانس موظف به انجام برخی فعالیت ها هستند. به عنوان مثال، همه کشورهای عضو آژانس موظف هستند به اندازه مصرف 60 روز کشورشان ذخیره نفت داشته باشند.
در طول این سال ها همواره آژانس بین المللی انرژی نسبت به اوپک تاثیرگذاری بیشتری در بازار نفت دنیا داشته است و این در حالی است که این سلاح، در اختیار اوپک بوده است. اما علت چیست؟
علت تاثیرگذاری بیشتر آژانس بین المللی انرژی نسبت به اوپک در بازار جهانی نفت
همانطور که قبلا توضیح داده شد، یکی از تفاوتهای مهم آژانس و اوپک، اساسنامه و هدف تشکیل این دو سازمان است. در کنار اهداف این دو سازمان، برخی عوامل ساختاری و اجرایی نیز در تفاوت این دو سازمان نقش ویژه ای دارند. یکی از این عوامل، نحوه تصمیم گیری است. در اوپک تصمیم ها بر اساس اجماع همه اعضا صورت می گیرد یعنی در صورتی که یکی از اعضا با موضوعی مخالف باشد، آن موضوع تصویب نمی شود. این ساز و کار تصمیم گیری تاکنون مانع بسیار بزرگی بر سر راه اوپک بوده و مانع از آن شده است که سازمان بتواند تصمیمات دراز مدت و راهبردی بگیرد، زیرا در هر تصمیم راهبردی و بلند مدت به احتمال زیاد منافع حداقل یک عضو کمتر مورد توجه قرار می گیرد و یا آن عضو متضرر می شود و این باعث مخالفت آن عضو شده و مانع از تصمیم گیری می شود. این در حالی است که در آژانس بین المللی انرژی تصمیم ها براساس رای اکثریت گرفته می شود. علاوه بر این، تفاوت دیگری نیز در نحوه تصمیم گیری وجود دارد. در اوپک ارزش رای تمامی کشورها مستقل از میزان تولید و منابع آن ها با هم برابر است اما در آژانس بین المللی انرژی، ارزش رای هر کشور عضو متناسب با میزان مصرف و تولید انرژی آن کشور است. یکی دیگر از تفاوت های این دو سازمان این است که اوپک تنها بر روی موضوع «نفت» تمرکز کرده است، در حالی که آژانس بین المللی انرژی همان طور که از نام گذاری آن مشخص است، «انرژی» را به عنوان یک موضوع کلی در نظر می گیرد که این باعث می شود که این آژانس بتواند سیاست های بهتر و راهبردی تری اتخاذ کند و تاثیرگذاری بیشتری در بخش انرژی جهان و به خصوص نفت داشته باشد.
جمع بندی
بر همین اساس، به نظر می رسد اوپک با ساز وکار فعلی
دیگر توان تاثیرگذاری در بازار نفت جهان را نخواهد داشت. این عدم
تاثیرگذاری در اجلاس اخیر اوپک و در کاهش قیمت جهانی نفت در ماه های اخیر
به وضوح قابل مشاهده بود. این در حالی است که سازمان های مشابهی مانند
آژانس بین المللی انرژی، تاثیرگذاری زیادی در بازار نفت جهان دارند در حالی
که منابع نفت چندانی در اختیار ندارند،لذا در صورتی که کشورهای تولید
کننده نفت بخواهند دوباره منافع خود را از طریق اوپک تامین کنند این سازمان
نیاز به تغییراتی اساسی در اساسنامه و ساز و کارهای فعلی خود دارد که
البته با توجه به شرایط موجود بسیار سخت به نظر می رسد. راه حلی که به نظر
می رسد بتواند این مسئله را حل کند تشکیل یک سازمان جدید با ساز و کارها و
اساسنامه جدید و نیز با عضوهای جدید است. با توجه به شرایط فعلی جهان و
تمایل روسیه به نزدیکی به کشورهای اوپک، به نظر می رسد زمان مناسبی برای
تشکیل یک سازمان جدید به وجود آمده است.
عباس ملک‌ثابت