دیکتاتوری ویکی پدیا؛ در خدمت و خیانت به دانش بشری

از یک دیدگاه، دیگر عصر تلاش و کوشش برای کسب دانش و آگاهی در هر رشته‌ای از علوم بشری، تقریبا به سر آمده است. این موضوع ناشی از انفجار اطلاعات و از یک سو و تسهیل دسترسی به منابع دانش به واسطه جهانی شدن ارتباطات و اینترنت از سوی دیگر است. امروزه اینترنت با در اختیار گذاشتن اطلاعات راجع به موصوعات مختلف به شکل مستقیم و یا به شکل غیر مستقیم و با معرفی منابع و مراجع کسب آگاهی از آن‌ها و در بسیاری از موارد با در اختیار گذاشتن این منابع و مراجع به شکل رایگان یا با کمترین هزینه ممکن، راه‌های کسب دانش و آگاهی را بیش از همیشه مستقیم و هموار ساخته است. 

 در این میان اینترت و جهانی شدن ارتباطات کمک شایانی نیز در افزایش و ارتقای اطلاعات عمومی شهروندان جهان کرده است و ابزار‌ها و دانشنامه‌های رایگان آنلاین مانند ویکی پدیا از یک سو و وب سایت‌های خبری و آموزشی از سوی دیگر هر یک به نحوی سطح اطلاعات عمومی بشر را ارتقا داده و تقریبا آن را یک سطح نیز کرده‌اند. امروزه همه افرادی که به اینترنت دسترسی دارند تقریبا به یک اندازه در کمترین زمان به بخش مهمی از اطلاعات عمومی از همه جای جهان دسترسی دارند و چون زمان کسب این آگاهی‌ها به حداقل – کمتر از ثانیه – رسیده است، پس بی‌گمان باید نتیجه گرفت که این دسترسی سریع به معنای داشتن بالفعل آن دانش یا آگاهی است. اندیشنمدان زیادی در خصوص از بین رفتن موضوعیت و بی‌مفهوم شدن زمان و مکان در عصر ارتباطات سخن گفته اند (مانند مانوئل کاستلز و پیش از آن مارشال مک لوهان با طرح مفهوم دهکده جهانی در عصر رسانه) و همین استنتاج را می‌توان در خصوص محو شدن مرزهای «بالفل / بالقوه» نیز در موضوعاتی خاص داشت. 

ویکی پدیا و وب سایت‌های مشابه آن مانند WikiSource یا RationalWiki یا WikiQuote و ... که همه دانش نامه‌های آنلاین و با دسترسی رایگان اند و برخی از آن‌ها در جامعه ایرانی کاملا ناشناخه هستند – به دلایلی از جمله ارجحیت مطلق ویکی پدیا در بین ویکی نویسان فارسی زبان – آنگونه که ادعا می‌کنند تا حد زیادی شده اند شعار خود را عملی کنند. شعاری که می‌گوید: Compile the Sum of All Human Knowledge یا جمع آوری و تدوین مجموعه دانش بشری: 

تا اینجا نمی‌توان با این ادعا به مخالفتی پرداخت که این دانشنامه‌های آنلاین و رایگان مجموعه دانش بشری را جمع آوری و تا حدی تدوین کرده‌اند و با سیستم خودگردان خود که در ماهیت، تعین بارز مفهوم آزادی و همزیستی مبتنی بر منافع عام است، از این جهت خدمت بزرگی به دانش بشر کرده‌اند. خدمتی که البته نقش اینترنت در آن به عنوان بوم این نقاشی نباید فراموش شود. اما سوال اساسی اینجا است که این دانش با چه بهایی به این شکل تدوین و جمع آوری و در اختیار شهروندان از سراسر جهان گذاشته شده است؟ 

اصولا در خصوص ذات عصر اطلاعات یک چیز را به شکل تجربی می‌توان بیان کرد: این عصر مفهوم و درونمایه اصلی یا ستون خیمه خود که‌‌ همان اطلاعات باشد را سریع، فشرده و مستقم ساخته. به عبارتی اطلاعات در عصر اطلاعات کوچک شده‌اند و از ماهیت پیشینی خود که باعث می‌شد آن‌ها بزرگ باشند – زیرا کسب آن‌ها پر زحمت، مستلزم هزینه و وقت و بعضا نیازمند تغییر مکان جغرافیایی بوده است – فاصله گرفته‌اند که این ناشی از ذات عصر اطلاعات است و همین کوچک و در دسترس شدن اطلاعات منجر به نامگذاری این عصر با این عنوان شده است. خوب که نگاه کنید کل دنیای مرتبط با اطلاعات نیز در حال کوچک شدن. مانند ابزارهای ذخیره اطلاعات که علیرغم افزایش حجم ذخیره سازی، هر روز کوچک‌تر می‌شوند. دنیای اطلاعات و عصر دیجیتال با دانش بشری هم همینکار را کرده است و آن را کوچک ساخته. نه تنها در ماهیت و هستی، بلکه حتی در محتوی. و این دانش آنلاین بشری است. 

امروزه ویکی پدیا – به عنوان نماد بارز و نماینده دانش آنلاین بشری – صاحب میلیون‌ها مدخل برای انواع موضوعاتی است که به ذهن بشر می‌رسد و تقریبا به همه زبانهای زنده دنیا. این دانشنامه توسط یک شرکت عظیم و غول پیکری مانند گوگل اداره نمی‌شود بلکه آن را ویکی نویسان داوطلب از سراسر دنیا تغذیه می‌کنند. در واقع ویکی پدیا متعلق به بنیاد Wikimedia است که بنیادی غیر انتفاعی و متشکل از ۱۸۷ نفری است که هزینه‌های قانونی و فنی حمایت از ویکی پدیا را تامین می‌کنند. ویکی پدیا منجر به آن شده است که هر شخصی با یک جستجوی ساده به کلیات یک موضوع – و برخی اوقات در جزئیات عمومی‌تر آن – به سرعت دسترسی داشته باشد و در اغلب موارد اطلاعات و آگاهی که به این طریق بدست می‌آورد برای موضوع و مقصود جستجو کفایت می‌کند. 

اما در حالی که این آگاهی تقریبا عمومی برای بسیاری از مقاصد خرد مفید است، امروزه به ویژه در جوامعی مانند جامعه ایرانی (و نه فقط در این جامعه) به گونه‌ای برای مقاصد کلان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه بخش مهمی از دانش آکادمیک دانشجویان از راه دانش آنلاین بدست می‌آید. دانشی که بنا به ذات؛ کوچک است. این خیانت ویکی پدیا به دانش بشری است که البته عنصر انسانی در بروز و ظهور این خیانت بی‌اثر نبوده است. اما وجه دیگری وجود دارد که ویکی پدیا مستقیما و بدون دخالت انسانی مشغول خیانت به دانش بشر است: 

هرچند ویکی پدیا را یک موسسه و ارگان غیر انتفاعی حمایت می‌کند و نویسندگان آن داوطلبان مشتاق و خود انگیخته از سراسر جهان هستند، اما این به هیچ وجه به این معنی نیست که دنیای ویکی پدیا دنیای دانش عادلانه و دموکراتیک بشری است. این ساختار، از آفات و ضعفهای ذاتی و ماهوی رنج می‌برد که آن را به تدریج تبدیل به یک ساختار دیکتاتوری و کانالیزه می‌کند. آفاتی نظیر وندالیسم و ویرانگری سابقه، جعل و دستکاری‌های هدفدار که در یک کلام به سلطه خودکامه بر دانش بشری منجر می‌شود. از یک سو تعداد نویسندگان این دانشنامه طی سالهای گذشته در سراسر جهان کاهش یافته که این خود تاثیرات مستقیم بر محتوی و جامعیت آن دارد و از سوی دیگر دانش فعلی موجود بر روی ویکی پدیا به گونه‌ای در حال تمایز گذاری در دسترسی به اطلاعات است. امروزه تعداد مدخل‌های مربوط به مثلا بازیگران هالیوودی حتی ناشناخته‌ترین آن‌ها و حجم اطلاعات در دسترس در این موضوعات بسیار بیشتر از اطلاعات و مدخل‌های مربوط به نویسندگان ادبی آفریقای پایین صحرا است و این موضوع قابل تامل است. 

از سوی دیگر همین میزان اطلاعات نیز فاقد استاندارد و کیفیت لازم است. بنا بر تحلیل MIT Technology از هزار مقاله اصلی که هسته ویکی پدیا را تشکیل می‌دهند – و خود ویکی نویسان آن‌ها را با این مقام مشخص کرده‌اند – اغلب آن‌ها حتی استانداردهای میانه خود ویکی پدیا را نیز ندراند – اینجا - از همه مهم‌تر آنکه ساز و کارهای تولید دانش بر روی ویکی پیدا و آن دسته از ویکی نویسان فعال که تقریبا ۹۰ درصد آن‌ها مردان هستند – و در نتیجه به احتمال منجر به سلطه دانش مردانه از یک دیدگاه فمینیستی در ویکی پدیا می‌شوند – از ورود ویکی نویسان جدید و مانور دادن آن‌ها در این فضا جلوگیری می‌کنند و یک نوع الیگارشی را بر ویکی پدیا حاکم کرده‌اند. الیگارشی که از این جهت که می‌تواند دانش خاصی را خواسته یا ناخواسته مسلط کند، ظرفیت اعمال نوعی دیکتاتوری را در دانش داراست:

این‌ها همه نشان از آن دارد که دانش آنلاین بشری در عین حال که در عصر اطلاعات توانسته است دسترسی به آگاهی را سریع و بی‌هزینه سازد و با تدوین و ماندگار کردن دانش و آگاهی خدمتی بزرگی به بشر و دانش بشری بکند، از سویی با کوچک سازی آن خیانتی شاید غیر قابل جبران را مرتکب شده است و همچنین به خوبی نشان می‌دهد که ساز و کارهای سلطه (به نقل از مباحث انتقادی در فلسه اجتماعی) در فضای آنلاین نیز در مستقر است. هرچند در بخشی از این خیانت و سلطه عنصر انسانی مستقیما دخیل است، اما در بخش دیگر از آن ذات عصر اطلاعات و دیجیتال بی‌هیچ واسطه‌ای موثر است.