ایران جزو ۶ کشور برتر جهان در حوزه تکنولوژی و فناوری‌های مرتبط با آب

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری تسنیم، ستاد توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست از مرداد ۱۳۸۹ و پس از آن در آبان ۱۳۹۹ تحت عنوان کارگروه تخصصی آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست طبق حکم مقام عالی معاونت ایجاد شد.

در سال ۱۴۰۱ با توجه به چالش‌های حوزه آب و اقلیم، ستاد توسعه فناوری آب، اقلیم و محیط زیست با هدف ایجاد یک نهاد فرابخشی و هماهنگ‌کننده و هم‌افزای ملی جهت ارتقای تعاملات بین دستگاهی در نیل به اهداف مشخص ابلاغ و شروع به فعالیت کرد. این ستاد همواره تلاش کرده است تا وظایف و مأموریت‌های خود را براساس بهره‌گیری از سرمایه‌های انسانی و امکانات موجود با ساماندهی واحد‌های ویژه (کمیته، کارگروه، شبکه و...) به انجام رساند.

با توجه به گستردگی موضوعات آب، اقلیم و محیط‌زیست، فعالیت‌های رسمی این ستاد با توسعه کارگروه‌های تخصصی و ایجاد واحد‌های مختلف، جهت ایجاد انسجام و پیگیری جدی امور در آذرماه ۱۴۰۱ ادامه یافت. پس از آن تشکیل کارگروه‌ها تخصصی شامل منابع آب غیرمتعارف، آلودگی هوا، منابع آب و خاک، اقتصاد و بهره‌وری آب، فناوری‌های نوپدید آب و اقلیم، حکمرانی و مدیریت هوشمند آب، اقتصاد و بهره‌وری آب، مدیریت بحران، مقابله با بیابان‌زایی و فرونشست و دیپلماسی و حقوق آب و محیط زیست متشکل از متخصصین و صاحب‌نظران حقیقی و حقوقی بخش‌هایی همچون وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی، علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان‌های هواشناسی و حفاظت محیط‌زیست و شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالین بخش خصوصی و سایر ذی‌نفعان آغاز شد.

نگاه کلان این ستاد بهره‌گیری و توسعه فناوری‌هایی است که توان مقابله با چالش‌ها و تولید و توسعه فرصت‌ها در حوزه آب، اقلیم و محیط زیست را داشته باشند. به‌طورکلی، موضوعات فعالیت ستاد برگرفته از راهبرد‌های ابلاغی و چالش‌های جدیدی است که در عرصه‌های آب، اقلیم و محیط زیست در کشور پدیدار شده و راهکار‌های دانش‌بنیان اساسی برای رفع آن‌ها وجود دارد.

دکتر محمد همت؛ سرپرست ستاد آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و جزو یک درصد دانشمند برتر دنیا، به تازگی توسط دکتر دهقانی معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری منصوب شده است. به منظور آشنایی با برنامه‌ها و دیدگاه‌های سرپرست ستاد آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی و پروژه‌های در جریان این ستاد، میهمان دکتر همت در معاونت علمی بودیم و گفت‌وگویی با وی انجام داده‌ایم که مشروح آن را از نظر می‌گذارنید:

جایگاه علمی و فناوری ایران در حوزه آب و اقلیم و جایگاه ما در جهان چگونه است؟

مباحثی که بیش از گذشته مورد نیاز کشور به خصوص نسل جوان است، بحث امید و امیدآفرینی است. ایجاد امید در بافت فکری مردم به ویژه جوانان، صرفاً با گردش اخبار پیشرفت‌های کشور، توانمندی‌های شگفت‌آور شکل گرفته در سال‌های اخیر در حوزه علم و فناوری و جوانب آن به راحتی شکل می‌گیرد.

باور توانمندی‌ها و اطلاع درست از وضعیت و دستاورد‌های علمی و فناوری کشور در زمانه‌ای که دشمنان همه ظرفیت‌ها و امکانات خود را برای یأس آفرینی به خدمت گرفته‌اند، می‌تواند سودمند و اثرگذار باشد. اگر سطح پیشرفت علمی و فناوری امروز کشور و جایگاه‌های بدست آمده به درستی تبیین شود، دیگر کلمه "یاس" در بین جوانان بی‌معنا می‌شود.

یکی از این رتبه‌ها که کمتر کسی از آن مطلع هست و در میان پمپاژ خبری رسانه‌های مختلف داخلی و خارجی گم شده، جایگاه ایران در زمینه علوم و فناوری‌های آبی است. در حوزه تکنولوژی‌ها و فناوری‌های مربوط به آب (water science and technology) رتبه ایران در سال ۲۰۲۱ در جهان، رتبه ششم بوده است! و فقط کشور‌های چین، آمریکا، هند، انگلستان و آلمان از ایران در این حوزه جلوتر هستند و این موضوع خیلی افتخارآفرین و محل تأمل است.

این رتبه‌بندی از این جهت حائز اهمیت و خدشه‌ناپذیر است که توسط اسکوپوس و سایت نمایه‌سازی آن یعنی سایماگو طرح شده و عده‌ای نمی‌­توانند منابع و مراجع رسمی آماری کشور را متهم به آمار‌سازی و گزارش غلط نمایند. این جایگاه توسط یکی از مهم‌ترین نمایه­‌های علم‌سنجی دنیا که همه به آن استناد می‌کنند، یعنی پایگاه اسکوپوس اعلام شده است.

در بازه زمانی ثبت علم دنیا در این پایگاه یعنی از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۱ رتبه ایران در مجموع تمامی علوم و شاخه­‌ها ۲۱ است و در سال ۲۰۲۱ رتبه ایران ۱۵ دنیا است که کشور‌هایی همچون هلند، ترکیه، لهستان، سوئیس، سوئد، اندونزی، تایوان، مالزی، بلژیک، پرتغال، دانمارک، مکزیک، اتریش، آفریقای جنوبی، نروژ، هنگ‌کنگ و چک همگی رتبه‌شان از ایران پایین‌تر است.

در فناوری نانو ما در گذشته بسیار عقب بودیم که پیشرفت‌های زیادی در این حوزه صورت گرفت و ایران جایگاه واقعی خود را کسب کرده است، اما در حوزه فناوری‌های مربوط به آب، همین امروز رتبه ایران در جهان درخشان است و می‌توانیم به راحتی به قله برسیم. رسیدن به ۵ کشور برتر در حوزه علم و فناوری آب، کمترین انتظاری است که می‌توان در کوتاه مدت برای این حوزه در نظر داشت.

آمار‌ها نشان می‌­دهند که علاوه بر علم و فناوری در خدمات‌رسانی نیز جایگاه ایران در دنیا برجسته است. ما در مقایسه با آرمان­‌ها و انتظارات از خود، هنوز جای کار و راه زیادی داریم، اما در مقایسه با دنیا وضعیتی به مراتب بهتر از میانگین جهانی در این حوزه داریم. امروز در کشور برمبنای نگاه عادلانه‌ای که شکل گرفته معتقدیم که تمام مردم باید دسترسی به آب سالم شرب بهداشتی پایدار داشته باشند. در حال حاضر در جامعه شهری بیش از ۹۹ درصد و در روستا‌ها حدود ۸۰ درصد مردم، بهره‌مند از آب شرب هستند که این موضوع یک دستاورد بزرگ ملی است.

این درحالی است که تعریف و استاندارد‌های ما در داخل کشور تا حدی سختگیرانه‌تر از استاندار‌های جهانی و اغلب کشورهاست. استاندارد‌های تعریف شده آب شرب در ایران، به مراتب سخت‌تر و سنگین‌تر از استاندارد‌های جهانی است. تعریف آب پایدار و شاخص بهره‌مندی از آب در جهان نیز با تعریفی که در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، متفاوت است یعنی آب پایدار سالم را آبی نمی‌دانند که در شیر‌ها جاری است! بلکه معتقدند که اگر شما با یک نسبتی و با چند دقیقه پیاده‌روی به آب برسید، دسترسی به آب شرب برای شما مهیا است. اما در ایران تعاریف متفاوت است ما معتقدیم هر آبی که در دسترس تهرانی‌ها است بایستی در دسترس مردم شهر‌های دیگر و روستا‌های مختلف نیز قرار بگیرد.

آیا ما در حوزه آب با مشکلات و نارسایی‌های زیادی روبرو هستیم یا اینکه شرایط مطلوبی داریم؟

این تفکر نادرست که عده‌ای در راستای سیاست‌های یأس‌آفرینی، کشور را در حوزه آب دچار مشکلات فراوان و از دنیا عقب مانده می‌­دانند، به هیچ عنوان واقعیت ندارد. اینکه عده‌ای می‌گویند استاندارد‌های آب در کشور ما پایین است، چه استدلالی دارند و باید مستند سخن بگویند! ایران یکی از سختگیرانه‌ترین استاندارد‌های دنیا (۱۰۵۳) در حوزه آب را دارد. در اکثر دنیا برای دسترسی به آب شرب بهداشتی هزینه‌های زیادی را متحمل می‌شوند، اما نسبت مصرف آب در کشور به نسبت سرانه مصرف در کشور چقدر است؟ مردم چقدر از درآمد خود را صرف آب شرب بهداشتی می‌کنند؟!

البته کمبود‌هایی در حوزه آب فیزیکی و الگوی مصرف داریم. کمبود آب فیزیکی یک موضوع است که ناشی از میزان نزولات جوی و شرایط ذاتی اقلیمی و جغرافیایی است. اما مسائلی به حوزه زیرساختی مثل سد، تصفیه‌خانه، شبکه توزیع و انتقال باز می‌گردد که در این حوزه کمتر دچار مشکل بودیم و پیشرفت‌های خوبی داشتیم.

یک اشکالی که در حوزه نانو گرفته می‌شود این است که در تولید علم جزو ۵ کشور برتر دنیا هستیم، اما در تجاری‌سازی محصولات نانویی، رتبه ایران پایین‌تر است، این اشکال در حوزه آب نیز وارد است؟

شما یک کشور در جهان را نام ببرید که بدون پرداختن و رشد در حوزه تولیدات علمی، توانسته باشد به قلّه‌های فناوری ملی دست یافته باشد! مسلماً چنین چیزی غیرممکن است. حتماً اول شما باید اول زیرساخت درست کرده و سپس بهره‌برداری کنید. زیرساخت پرداختن به فناوری، حتماً تولید علم و وجود افرادی است که در علوم مختلف تخصص‌های جدی داشته باشند. حتماً مباحث آموزشی و پژوهشی در ابتدای زنجیره کامل شده و بعد به فناوری و محصول و تجاری‌سازی و تکمیل زنجیره رسیده است.

در ایران هم در حوزه‌های مختلف این اثر مشهود است. شما امروز در صنعت فولاد، معادن، ابزاردقیق، آب و فاضلاب، تجهیزات پزشکی، نانو و بسیاری دیگر از عرصه‌ها که قبلاً صرفاً تولیدات علمی و مقالات داشتیم، شاهد تکامل فناوری و پیشرفت‌های شگفت‌آور و اقتدارآفرین هستید.

در هیچ جای جهان، فناوری و تولید علم و ارتقای جهش صنعتی به صورت توأم رخ نداده بلکه درواقع اول جهش علمی روی داده است سپس فناوری‌های آن‌ها ارتقا یافته و درنهایت به رشد صنعتی رسیده‌اند که این جهش‌ها با تأخیر همراه بوده است.

امروز رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری GII (Global Innovation Index) به شدت بالا رفته است که این، بعد از جهش علمی و تولید علم روی داده است. در سال ۲۰۲۲، سریعترین رشد عملکرد نوآوری و دومین کشور نوآور در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، ایران است و در این شاخص توانسته نسبت به سال قبل، هفت رتبه بهتر شود که این‌ها اصلاً اتفاقی نیست.

چه کسانی عامل این سطح از پیشرفت هستند؟ این عوامل یا خودشان در گذشته عرصه‌های تولید علم را در دست داشتند و دارند یا توسط اساتیدی که در عرصه تولید علم و مدیریت دانش فعالیت داشته‌اند، تربیت شده‌اند. عده‌ای معتقدند که این پیشرفت‌ها در حوزه آب، به خاطر ذات فناوری و توسعه آن در همه کشور‌ها است، اما سؤال این است که پس چرا کشور‌های همسایه به این پیشرفت‌ها دست پیدا نکردند؟!

امروز از روی آمار تولید علمی می‌توان به بسیاری از سرنخ‌های آینده دست پیدا کرد. با توجه به همین آمار می‌توان گفت که کشور‌های اسپانیا، روسیه، برزیل، ایتالیا و... در حوزه فناوری و صنعتی در ۱۰ سال آینده، رشد‌های بسیار خوبی خواهد داشت و ما نیز ان‌شاءالله بتوانیم بر قله‌های علم و فناوری در تمامی حوزه‌ها به خصوص آب قرار بگیریم که با تلاش مجاهدانه دانشمندان و فناوران کشور اصلاً دور از انتظار نیست و باور داریم که ما می‌­توانیم.