شیوع کرونا و دغدغه جنگ‌های بیولوژیک در آینده بشریت

به گزارش پایداری ملی به نقل از نشریه عماد، تحقیقات همچنان در خصوص ماهیت ویروس کوید-19 و مصدر شیوع آن ادامه دارد. فارغ از هر نتیجه ای که در این باره حاصل شود، بشریت طی حدود دو سال اخیر شاهد یک "تهدید فراگیر " علیه موجودیت خود بوده است. تعداد قربانیان رسمی کوید-19 در جهان به نزدیک 5 میلیون نفر رسیده و پیش‌بینی می‌شود این روند همچنان با شیبی ملایم‌تر ادامه داشته باشد. شیوع گسترده کرونا در سرتاسر جهان، بشریت را به درک جامع‌تر و عینی‌تری نسبت به جنگ بیولوژیک رسانده است. اینکه یک تهدید بیولوژیک چگونه می‌تواند به اندازه چندین سلاح هسته‌ای عمل کند و تعداد زیادی از انسان‌های روی کره زمین را از بین ببرد، آن هم در شرایطی که هویت و ماهیت واقعی خود را پنهان سازد! 

جنگ بیولوژیک در یک تعریف کلی، به  مفهوم استفاده هدف‌مند از عوامل بیولوژیک، اعم از باکتری‌ها، ویروس‌ها، تک‌یاخته‌ها، قارچ‌ها، حشرات و انگل‌ها یا فراورده‌های آن‌ها مانند توکسین‌ها به منظور کشتن یا ناتوان کردن انسان‌ها، جانوران یا گیاهان است. تا کنون حدود ۱۲۰۰ عامل زیستی که بالقوه می‌توانند به عنوان جنگ‌افزار زیستی استفاده شوند مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. بسیاری از آن‌ها در محیط زیست طبیعی که آب، خاک و جانوران حضور دارند به فراوانی یافت می‌شوند. دامنه عوارض این عوامل از آلرژی‌های خفیف تا مرگ را فرا می‌گیرد. دستکاری ژنتیکی می‌تواند میزان کشندگی یا ناتوان‌سازی این عوامل را بیشتر و درمان آن‌ها را سخت‌تر و پیشگیری از آن‌ها را غیرممکن سازد. در این معادله، ما با ویروس‌های دست‌سازی رو به رو هستیم که می‌تواند در محیط آزمایشگاهی ساخته و به صورت ناخواسته در یک محیط منتشر شود! همچنین با ویروس‌های ترکیبی و دست‌سازی مواجه هستیم که به صورت عامدانه از سوی سازندگان آن و با هدف نابودی بشریت انتشار می‌یابد. 

در قرن بیستم، محوریت جنگ بیولوژیک بر اساس توانایی کشورها در تولید یا انباشت سلاح‌های شیمیایی سنجیده می‌شد و پارامترهای دیگر عملا در حاشیه قرار داشتند. متناظر با همین موضوع، کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی مصوب سال ۱۹۷۲ هرگونه تولید و انبار جنگ‌افزارهای بیولوژیک را ممنوع کرد. ۱۷۱ کشور تا فوریه سال ۲۰۱۵ این کنوانسیون را پذیرفته و امضا کرده‌اند. اما با تنوع و تکثیر نمادها و مصادیق جنگ بیولوژیک در قرن بیست‌ویکم، ضرورت استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت بحران در برابر آنها اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده است. در این میان،  پدافند غیرعامل به عنوان یک راهبرد صلح‌آمیز و پیشگیرانه بدون هیچ گونه جنگی قادر است نه تنها چشم‌انداز جنگ‌های جدید به ویژه جنگ‌های بیولوژیکی را زیر نظر داشته باشد، بلکه می‌تواند زیرساخت‌های لازم را برای مقاومت در برابر این نوع تهدیدات ایجاد کند. 

در حوزه جنگ بیولوژیک، لازم است مدیریت بحران را در لایه‌ها و مراحل مختلفی به تصویر بکشیم. اگر مدیریت بحران را در چهار مرحله پیشگیری و کاهش، آمادگی، پاسخ و بازیابی با توسعه فناوری‌های جدید در زیست‌شناسی ، پزشکی ، رایانه و شبکه‌های ارتباطی طبقه‌بندی کنیم ، می توانیم توانایی پدافند غیرعامل خود را برای کاهش تأثیرات مخرب آن افزایش دهیم. در این معادله، نه تنها روش‌ها، بلکه ساختارهای موجود باید مورد بازبینی و دقت قرار گیرد. در مواجهه با جنگ بیولوژیک، لازم است ساختار پویا و هوشمندی بر معادلات علمی و پزشکی کشور مسلط باشد.

فقدان یک برنامه جامع ملی و ساختار سازمانی یکپارچه برای مقابله با تهدیدات جنگ‌های مدرن در ضعف سطوح بالاتر سیستم پزشکی و بهداشتی و همچنین فقدان سیستم آموزشی برای پرسنل مراقبت‌های بهداشتی ما به ویژه پزشکان و پرستاران و فقدان متخصص تجهیزات و امکانات برای مقابله با تهدیدهای جدید و کاهش آسیب‌پذیری برای مقابله با تهدیدهای جدید ، به ویژه تهدید جنگ بیولوژیکی ، معضلات اصلی ما در مواجهه با این نبرد محسوب می شود. 

اگر فرض کنیم که کوید-19 ، ماهیتی دست‌ساز و آزمایشگاهی داشته باشد، باید بگوییم که با توجه به ساختار ژنتیکی منحصر به فرد کروناویروس‌ها و همچنین توانایی آنها در تولید مثل و انتشار آسان ، ظهور بیماری‌هایی از این دست در آینده نیز محتمل به نظر می‌رسد. همه‌گیری اخیر کووید -19 ، علاوه بر پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، ورزشی و مذهبی، چالش‌های زیادی را برای بخش مراقبت‌های بهداشتی ایجاد کرده است: افزایش نیاز به کادر پزشکی، افزایش هزینه تجهیزات پیشگیری و حفاظت شخصی، هزینه تشخیص و درمان بیماران ، نیاز به تخت های بیشتر و تخت‌های تهویه شده و افزایش میزان مرگ و میر در جامعه. حتی ادامه این روند می تواند هزینه‌های جبران‌‌ناپذیری را به دولت‌ها  و ملتها تحمیل کند. سازمان بهداشت جهانی اطمینان از بالاترین سطح سلامت، عدالت در بخش بهداشت، کاهش خطر عوامل مرتبط با سلامت و به ویژه توسعه زیرساخت های لازم برای ریشه کنی بیماریهای واگیردار را ضروری می داند. 

نتیجه‌گیری ما از شیوع گسترده کوید-19 در جهان این است که در هزاره سوم ما باید خود را برای دفاع بیولوژیک آماده کنیم. توانمندسازی کشور احتمالاً بهترین راه مقابله با چنین بحران‌هایی است.

در علوم پزشکی، پیشگیری همیشه در اولویت بوده است. بدیهی است که سرمایه یک کشور منابع انسانی آن است و حفاظت از سلامت جسم و روح افراد آن جامعه مهمترین استراتژی هر کشوری است. در جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر سازمان‌های نظامی، سازمان‌های غیرنظامی نیز مسئول مدیریت بحران بیوتروریسم در قالب پدافند غیرعامل هستند. در همین حال، سیستم مراقبت‌های بهداشتی نقش مهمی در مدیریت چنین بحران‌هایی ایفا می‌کند. بنابراین، نمی‌توان در عصر کنونی زندگی کرد و تهدیدات بیولوژیک دشمنان بشریت را نادیده انگاشت. جهت پیروزی در این نبرد، لازم است علاوه بر اطلاع کافی از ماهیت و اجزای جنگ‌های بیولوژیک و رصد دقیق آنها و آینده‌پژوهی موثر در قبال تهدیدات دست‌ساز از جمله دستکاری‌های آزمایشگاهی و ژنتیکی با هدف پخش و شیوع بیماری‌های گسترده و جمعی ، تصمیمات و اقدامات پیشگیرانه  و موثر را در این حوزه تعریف و به کار گرفت. منطقی است که انسان مدرن سعی کند راهی برای مقابله با بلایا با استفاده از فناوری‌های جدید بیابد و کشور و مردم خود را از مرگ و نابودی نجات دهد یا حداقل خسارت را کاهش دهد. در این راستا، با افزایش بودجه و تقویت سیستم، ارتقای تخصصی دانش مدیران اجرایی در زمینه مدیریت پدافند غیرعامل، آموزش و آگاهی مردم و به ویژه آمادگی سیستم بهداشت و درمان از نظر پیشگیری ، تشخیص و تجهیزات درمانی ، باید سطح توانایی مردم را جهت مواجهه با هرگونه خطر مشابه در آینده افزایش دهیم.