هورمون ها و تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی و وضعیت آنها در ایران

به گزارش پایداری ملی به نقل از ایسنا، دکتر فؤاد مرادی که در وبینار آموزشی توسعه کنترل زیستی (بیولوژیک) و غیرشیمیایی آفات سازمان حفظ نباتات سخن می‌گفت، خاطرنشان کرد: تنظیم کننده های رشد گیاهی (PGRs) به موادی گفته می شوند که در مقادیر بسیار کم، تأثیرات بسیار بزرگی بر رشـد و نمو گیاهان می گذارند. این ترکیبات می توانند طبیعی یا مصنوعی (مواد سنتتیک آلی یا غیرآلی) باشـند کـه فـرم طبیعـی آن را هورمون‌هـای گیاهی می نامند. بعضی از این ترکیبات، ده ها سال است که شناخته شده و نوع و میزان واکنش گیاهان به آنها نیـز مشخص است، درحالی کـه بسـیاری از آنهـا در سـال های اخیـر شناسـایی شـده اند.

وی تصریح کرد: برخـی از تنظیم‌کننده‌های رشد به دلیل تأثیرات مستقیمی که بر رشد، نمو و حتـی کیفیـت محصـولات زراعـی و بـاغی دارنـد، در بعضی از کشورها کاربردهای تجاری بسیاری یافته و سالانه بر میزان مصـرف آنهـا افـزوده می شـود، بـا این حال بسیاری از آنها همچنان مراحل تحقیقاتی خود را سپری می کنند.

مرادی با بیان این که هورمون‌های رشد گیاهی، ترکیباتی آلی هستند که در یک قسمت گیاه تولید و سپس به محل دیگر در درون گیاه منتقل شده و باعث ایجاد واکنش‌های فیزیولوژیک در گیاه می‌شوند، درباره تفاوت هورمون‌های گیاهی و جانوری، گفت: در جانوران بر خلاف گیاهان، اندام‌های خاصی (غدد درون‌ریز) برای تولید هورمون وجود دارد، ولی در گیاهان، هورمون ها در برگ، شاخه، گل، میوه، دانه یا ریشه تولید می شوند. در گیاهان، اثرات تجمعی دو یا بیش از دو هورمون گیاهی بر رشد و نمو تاثیر می گذارد.

وی تصریح کرد: هورمون ها تاثیرات زیادی بر روی عملکرد و کیفیت محصول دارند و استفاده از آنها می تواند دستیابی به محصول را تا مقدار بسیار زیادی تضمین کند. این ترکیبات در مدیریت مزارع و باغات مانند تنظیم زمان برداشت و یا آماده سازی محصول برای تحویل به بازار بسیار موثر هستند و با استفاده صحیح و به موقع آنها می توان از بروز خسارات سالانه ده ها میلیارد تومانی به کشاورزان – به دلیل سرما زدگی - جلوگیری کرد. در اروپا از این ترکیبات برای تولید محصول سالم استفاده شده و بسیار مورد توجه سیستم های کشاورزی قرار گرفته است. چون به طور طبیعی میزان مصرف آنها در هکتار فقط در حد چند گرم است و کاملا سازگار با محیط زیست هستند.

عضو هیات علمی بخش فیزیولوژی مولکولی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی خاطرنشان کرد: اکسین ها، سیتوکینین ها، جیبرلین ها، آبسیزیک اسید، اتیلن، جاسمونات ها، براسینولیدها و سالیسیلیک اسید گروه‌های اصلی هورمون‌های گیاهی را تشکیل می‌دهند. اکسین ها در  تمایز سلولی بافت‌های آوندی، کنترل رشد طولی ریشه، جلوگیری از پیری، غالبیت انتهایی ریشه، انواع تروپیسم (مانند نورگرایی و زمین‌گرایی)، تحریک رهاسازی اتیلن و رسیدگی میوه مؤثرند.

وی یادآور شد: از اکسین‌ها برای تنک کردن گل ها، تولید بافت پینه ای، جلوگیری از ریزش میوه قبل از برداشت، کاهش ترک خوردگی میوه گیلاس، افزایش تحمل به سرما در برنج، کمک به ریزش برگها در زمان برداشت پنبه، ریشه دار کردن قلمه ها، جلوگیری از رشد نوک‌ها و پاجوش‌ها، رشد طولی شاخه و به عنوان علف کش (در دوزهای بالا) استفاده می‌شود.

مرادی تصریح کرد: جیبرلین ها هم شامل گروهی بزرگ (بیش از ۱۳۶ نوع) از ترکیبات مشابه هستند که برخلاف اکسین ها بیشتر بر اساس ساختمان شیمیایی شناسایی می شوند تا فعالیت زیستی. جیبرلین‌ها بر حرکت مواد ذخیره ای دانه طی جوانه زنی، تحریک رشد طولی ساقه ها در غلات، تحریک فعالیت رشدی در گیاهان دو ساله و تحریک رشد لوله گرده مؤثر هستند. هورمون گیاهی اتیلن هم بر رسیدن میوه های کلیماکتریک (فرازگرا)، القای ریزش برگ یا میوه، تحریک ایجاد بافت aerenchyma در ساقه های زیر آب، تعیین جنسیت در کدوئیان و تغییر رنگ میوه کاربرد دارد.

عضو هیات علمی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی با بیان این که ورود ناخواسته هورمون های گیاهی به محصولات، خاک و آب های زیر زمینی می‌تواند مخاطره‌آمیز هم باشد، گفت: در برخی مطالعات ادعا شده که هورمون های گیاهی برای انسان و جانوران سمیت بالقوه دارند و می‌توانند باعث بروز سرطان، اختلال در رشد و تولید مثل و سمیت عصبی و حاد (فقط فنوکسی ها) شوند. البته گزارش‌های بسیار موثقی هم وجود دارد که  نشان می‌دهند، بسیاری از هورمون‌های گیاهی خصوصا آنهایی که در زمان تنش در گیاه تولید می‌شوند، نه تنها تاثیرات منفی ندارند که حتی باعث مرگ سلول‌های سرطانی می‌شوند.

وی تصریح کرد: آمارهای موجـود نشـان می دهـد کـه مصرف جهانی تنظیم کننده های رشد طی دوره ای ١٠ ساله (٢٠١٢ -٢٠٠٣) بیش از ۲.۵ برابر افزایش یافته و از آن زمان تـا سـال ٢٠٢٠ مصرف آنها سـالانه ۳.۶۵ درصـد رشد داشته، به طوری که ارزش بازار جهانی این ترکیبات در سال ۲۰۲۰ حدود ۶ میلیارد دلار برآورد شده است.

مرادی در خصوص قوانین مرتبط با هورمون های گیاهی گفت: در قوانین ایالات متحده آمریکا در بخش تعاریف از قوانین فدرال مرتبط با حشره کش ها، قارچکش ها و جونده کش ها، تنظیم کننده گیاهی به عنوان ماده مؤثره، هر ماده مؤثره ای که به طریق فیزیولوژیکی نرخ رشد، رسیدگی یا ... را افزایش داده یا کند می کند و یا باعث تغییر رفتار گیاهان زینتی یا مثمر می شود و به عنوان آفتکش، هر ماده یا ترکیبی از مواد که به عنوان تنظیم کننده گیاهی به کار رود، تعریف شده است. هورمون های گیاهی طبق قوانین اتحادیه اروپا به دلیل ترکیبات فنوکسی جزء آفتکش ها محسوب می شوند.

وی خاطرنشان کرد: در ایران در بند «س» از فصل اول «آیین نامه اجرایی ورود، ساخت، فرمولاسیون و مصرف کودهای شمیایی، زیستی، آلی و سموم دفع آفات نباتی»، تمام ترکیبات آلی، معدنی و ... که به منظور کنترل آفات نباتی، انباری و خانگی به صورت جامد، مایع و گاز به کار برده می شوند در فهرست «سموم دفع آفات نباتی» قرار گرفته‌اند. لذا از آنجا که غیر از گروه خاصی از ترکیبات فنوکسی از هیچ هورمونی برای کشتن آفت یا علف هرز استفاده نمی شود شامل این بند نمی‌شوند.

 مرادی با اشاره به وارداتی بودن هورمون‌های رشد گیاهی مصرفی در ایران، عدم شفافیت در شرح کالا، وجود تعرفه های موازی، عدم گروه بندی هورمونها و تنظیم کننده های رشد، عدم اولویت واردات (گروه ۱۰)، عدم تخصیص ارز مبادله ای و تعرفه بیشتر نسبت به سموم (۱۵ درصد) را از مشکلات گمرکی واردات هورمون‌های گیاهی و دیگر تنظیم‌کننده‌های گیاهی عنوان کرد که پیامد این مشکلات، عدم تفکیک سم از هورمون، عدم تشخیص میزان تقاضا در داخل کشور، عدم تشخیص ارزش سرمایه گذاری برای بخش خصوصی و نامشخص بودن نوع و میزان هورمون یا تنظیم کننده رشد وارداتی است که با تعریف تعرفه جدید مخصوص هورمون های گیاهی در سال ۱۳۹۸ این مشکلات رفع می شود.

وی در عین حال سرمایه گذاری برای تولید آن ها در کشور را در حال حاضر به صرفه ندانست و گفت: از یک طرف، آمار دقیقی از میزان مصرف آن ها در کشور وجود ندارد و لازم است تحقیقات بیشتری در خصوص کاربردهای آنها در کشور انجام شود. از طرف دیگر از آنجا که تنوع بسیار زیادی در هورمونها و بازدارنده های آنها وجود دارد، می بایست خطوط تولید بسیاری راه اندازی شود. ضمن این که فرمولاسیون آنها هم مرتب در حال تغییر است و بازیگرهای بزرگی در دنیا وجود دارند که هزینه تولید برای آنها بسیار کمتر از ایران خواهد بود و امکان دامپینگ نیز وجود دارد.

 دکتر مرادی در پایان بــا اشاره به ضرورت توجه بیش از پیش بــه هورمونهـا و تنظیم کننـده های رشـــد با توجه به تاثیری که بـــر عملکرد، کیفیت و ثبات تولیـد محصـول دارنـد، اظهار کرد: اصلاح نگرش سیسـتم نسبت به این ترکیبات که سال ها بـه غلط به عنـوان یـک کالای لوکس و غیر استراتژیک تلقی می شدند و تصحیح قوانین گمرکی که به تازگی صورت گرفته، نویدبخش بهبود وضعیت این ترکیبات در کشور است و البته همچنان توصیه می‌شود که قبل از صدور مجوز برای ورود یک برنـد و یا محصـول هورمونی و یا تنظیم کننـده رشـد گیـاهی، کنتـرل کیفیــت و راســتی آزمایی کیفیــت و عملکــرد، توسط نهادی تخصصی انجـام و تنهـا پـس از تاییـد نهایی مجوز واردات داده شود.