ساخت آزمایشگاه‌های پیشرفته سطح 3 در اوج تحریم‌ها/ چرا باید روی واکسن‌های وارداتی حساس باشیم؟

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری فارس، شیوع ویروس کرونا در جهان، باعث فوت تعداد زیادی از مردم جهان شد و سبب شد که بسیاری از کشورهای جهان محدودیت‌‌هایی کرونایی اعمال کنند. لغو پروازها، منع آمدوشد و تعطیلی بسیاری از مشاغل و اصناف از جمله محدودیت‌‌هایی بود که در کشورهای مختلف از جمله ایران اعمال شد.

با شیوع این ویروس ناشناخته و پر دردسر، تلاش برای ساخت واکسن مقابله با آن در قالب یک رقابت نانوشته در بین کشور‌ها آغاز شد و محققان کشورمان نیز تلاش خود را برای تولید واکسن به کار گرفتند، هرچند که مسوولان وزارت بهداشت چندی پیش اعلام کرده بودند که در کنار تولید واکسن برای واردات واکسن از منابع مورد اطمینان نیز تلاش می‌کنند. 

برای بررسی ابعاد مختلف موضوع تولید و واردات واکسن با حمیدرضا دهقان مسؤول بسیج دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، مهرداد افضلی مسؤول مرکز مطالعات نظام سلامت بسیج دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت‌وگو کردیم که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

دهقان: از زمانی که مسأله کرونا مطرح شد ، بحث های علمی، سیاسی و اقتصادی واکسن هم مطرح شد. در کشور ما نگاه بسیاری افراد به کرونا، تنها بیماری کرونا است و آن را چند وجهی نمی بینند و فقط یک وجه درمان و سلامت آن را می بینند اما بحث کرونا شامل مدیریت، سیاست، اقتصاد، درمان ، بهداشت، روابط عمومی و اقناع افکار جامعه  است و تک بعدی نیست که یک نفر با یک تخصص در مورد آن نظر نهایی بدهد و جمع بندی کند. نگاه به واکسن نیز چند بعدی است یعنی هم بحث امنیتی، هم اقتصادی، هم بحث‌های نقل و انتقال ، بیوتروریسم و تکنولوژی ژنتیکی در مورد آن مطرح است.

این بیماری تمام جهان را درگیر کرده و مساله اول کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه است و دغدغه اصلی آن را دارند و واکسن قسمت مهم این اپیدمی است. بررسی که در مرکز تحقیقات بسیج دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام دادیم، یک سری از اصول قطعی را دسته بندی کردیم. اول اینکه ما چه بخواهیم و چه نخواهیم این بیماری همچنان جولان می‌دهد و پیش بینی موج چهارم هم وجود دارد، امکان دارد آمار فوتی بیشتر از پاییز داشته باشیم ، پس مجبوریم حتما واکسن را وارد کنیم. حداقل تا زمانی که واکسن داخلی تولید شود، باید گروه‌های خطر را واکسینه کنیم و از هر جایی که بتوانیم باید واکسن امن بخریم.

الان هم زمزمه‌هایی از کاهش سخت گیری‌ها نسبت به ماه اخیر شنیده می شود البته بخشی طبیعی است زیرا برخی کسب و کارها را نمی توان طولانی مدت تعطیل کرد اما نباید اینطور شود که به دلیل کوتاهی‌ها، نوروز ۱۴۰۰ را مانند نوروز ۹۹ در شرایط بسیار سخت سپری کنیم، هر چند پیش بینی ها نشان می دهد امسال نیز درگیر هستیم اما انتظار داریم که در اوج ابتلا به کرونا نباشیم.

دهقان: در کشور هر جایی موفقیتی داریم، مدیون جوانان و محققان داخلی هستیم، افرادی که در شرکت های واکسن سازی چون رازی و برکت کار می کنند و توانسته اند به مرحله فاز یک بالینی هم برسند. اینطور که شنیدیم در اوایل کار ساخت واکسن، همکاری لازم برای تولید واکسن داخلی توسط برخی موسسات صورت نگرفته و بودجه کافی در اختیار آنها قرار نگرفت. آزمایشگاه سطح سه نداشتیم در صورتی که ساخت این آزمایشگاه برای ساخت واکسن جزء ضروریات است و خوشبختانه این آزمایشگاه به دلیل شیوع بیماری کرونا در کشور ما ساخته شد. 

آزمایشگاه سطح سه برای ویروس های خطرناک ساخته شده اند و ایمنی آن باید به نحوی باشد که بکسانی که در آن کار می کنند مشکلی برایشان ایجاد نشود.  در ایران سال هاست به  دنبال ساخت و یا واردات این آزمایشگاه بوده اند . برای واردات آن هم گفته اند 500 میلیارد خرج شده اما به دلیل تحریم و بلوکه شدن پول  نرسیده اما الان یک آزمایشگاه در اختیار انستیتو پاستور و یکی دست وزارت دفاع قرار دارد. مثلا واکسن ام آر ان ای کلا با آلودگی میکروبی کاری ندارد و به آزمایشگاه سطح سه نیازی ندارد اما واکسن ویروس کشته شده که شرکت برکت تولید می کند، نیاز به آزمایشگاه سطح سه دارد.

دهقان: واکسن خارجی از هر جایی که می خواهد وارد شود، باید راستی آزمایی در داخل نیز صورت گیرد و صرف تأیید سازمان بهداشت جهانی برای وارد واکسن کرونا کافی نیست. واکسن جنبه های محتلف دارد و همه دستگاه ها باید آن را تایید کنند زیرا کرونا یک مساله با ابعاد مختلف است  و واکسن هم ابعاد مختلف دارد. در مورد داروهایی که برای درمان کرونا استفاده می‌شود و وارد می‌کنیم نمی‌توانیم خیلی تردید داشته باشیم چون سال هاست وارد می‌شود اما باید روی شرکت های واکسن سازی حساسیت بیشتری داشته باشیم که وزارت بهداشت هم روی این موضوع تأکید دارد.

ساخت واکسن سال‌ها طول می کشد اما سازمان بهداشت جهانی مراحل ساخت واکسن کرونا  را کوتاه کرده تا به دلیل شرایط فعلی تزریق اورژانسی آن صورت گیرد. واکسن هرگز به معنای اتمام کرونا نیست نباید مردم اینطور تصور کنند که واکسینه شدن افراد در برابر کرونا به معنای از بین رفتن محدودیت‌هاست و پروتکل‌های بهداشتی مشاغل و گروه‌های مختلف نادیده گرفته شود.

افضلی: سازمان غذا و دارو پروتکل‌های واردات واکسن کرونا را تدوین کرده و گفته که در مراحل مختلف باید چه کارهایی انجام شود و باید چه مدارک و تأییدیه هایی گرفته شود. در واکسن ام آر ای ان یک توالی ژنتیکی مطرح است و باید بدانیم که آیا وقتی وارد سلول می شود همان کاری که ادعا می شود را می تواند انجام دهد یا کار دیگری می کند؟ تکنولوژی این واکسن چیزی نیست که در ایران نباشد و تشخیص توالی خیلی سخت نیست.

در واکسن یک سری مواد مربوط به ایمنی زایی در بدن وجود دارد و یک سری مواد حالت نگهدارنده. تکنولوژی بررسی بخش ایمنی زایی را داریم اما نگرانی ما این است که چندین میلیون دوز واکسن وارد کنیم و مثلا صد مورد آن را آزمایش هم کنیم، شاید مشکل در باقی موارد باشد.

افضلی: یک بخشی از تأمین واکسن کرونا در ایران توسط تولید داخل دارد انجام می شود که یکی مربوط به شرکت برکت است، یکی موسسه رازی و چند شرکت دانش بنیان دیگر. یک بخش دیگر تأمین واکسن از طریق همکاری با کشور کوبا است که اخیرا مطرح شده و این کشور سالها در این حوزه قوی عمل کرده و مرحله یک و دو بالینی آن نیز در کوبا انجام شده و قرار است از اواخر بهمن فاز سوم بالینی آن را در ایران انجام دهند.

در خصوص واکسن های خارجی هم یکی این است که مستقیم از شرکت خارجی بخریم و یکی اینکه از طریق سازوکار بین المللی کواکس بخریم. به تازگی اعلام کرده اند که تا چند هفته دیگر از طریق کواکس واکسن را دریافت می کنیم. کواکس واکسنی را به ما می دهد که تأییدیه سازمان جهانی بهداشت را داشته باشد. از این طریق قرار است 16 میلیون و 600 هزار دوز واکسن را وارد کنیم.

در خصوص واردات واکسن از  شرکت های مستقیم هم با هند، روسیه و چین (سینوفارم) مذاکراتی شده . هند هم آسترازنکا را تحت لیسانس تولید کرده و نزدیکترین واکسن برای واردات همین آسترازنکا از هند می باشد. الان بحث مهم در خصوص کالاهای سلامت و واردات واکسن، اضطرار است و در  فضای رسانه ای هم می بینم که همه ی شرکت ها و حتی سازمان بهداشت جهانی گفته اند که ما مسئولیتی در قبال ایمنی واکسن کرونا قبول نمی کنیم. وقتی این دو فاکتور (اضطرار و عدم مسئولیت در قبال ایمنی واکسن) را کنار هم می گذاریم،  نتیجه می گیریم اگر قصد خرابکاری باشد احتمال آن در واکسن کرونا خیلی بیشتر است تا سایر کالاهای سلامت مثل دارو.

فایزر سابقه تخلفاتی دارد مثلا حدود 4.7 میلیارد دلار در 74 مورد شکایت تخلفات داشته و پرداخت کرده که ده مورد آن به خاطر این بوده که دارویی که تاییدیه نداشته را تبلیغ کرده اند. 23 مورد هم ادعای ناصحیح در مورد داروها داشته اند مثلا گفته اند فلان دارو این عوارض را ندارد اما داشته است و یک میلیارد دلار در این زمینه جریمه داشته اند.

افضلی: در فضای بهداشت و درمان دنیا یک تقدّس نسبت به سازمان های بین المللی نظام سلامت از جمله سازمان بهداشت جهانی و FTA آمریکا وجود دارد. مثلا در مورد رمدسیویر گفته می شد که داروی قطعی درمان کروناست که ما هم آن را وارد کردیم خط تولیدش هم راه اندازی کردیم و تحت بیمه هم قرار گرفت کلی هزینه هم شد اما در نهایت هم این اثبات شد که رمدسیویر فایده بالینی خاصی ندارد و  فقط چند روز طول بستری در بیمارستان را کاهش می دهد.

یا مثلا در اوایل شیوع کرونا، از اسفندماه تا اواسط فروردین، مرکز پیشگیری از بیماری های واگیردار آمریکا و سازمان بهداشت جهانی، اصرار داشتند که نیازی به زدن ماسک برای افراد عادی جامعه نیست فقط افراد علامت دار و کادر درمان باید ماسک بزنند و اوایل اردیبهشت ماه بود که گفتند اتفاقا باید ماسک بزنیم و الان تأکید دارند که ماسک یکی از مسائل پیشگیرانه اصلی در برابر کروناست.

تولید واکسن برای هر بیماری ای، به طور میانگین 5 تا 10 سال طول می کشد  و فاز مطالعاتی پیش بالینی حداقل یک سال است و این  مرحله  را الان برای کرونا به 6 ماه تقلیل داده اند. صحبت این نیست که چون فاز مطالعات  بالینی و ساخت واکسن کوتاه شده ، واکسن بی اثر است اما صحبت این است که نیاز به احتیاط و سنجیدن  جوانب مهم است.

افضلی: اینکه گفته می شود که چرا کشورهای همسایه واکسیناسیون را شروع کرده اند یک دلیلش  همان بحث تحریم ها برعلیه ما  و بلوکه شدن پول ما بود. از طرفی واکسن هم اینطور نیست که در مرز گیر کرده باشد و وارد نشود بلکه ورود واکسن سختی های مالی خود را دارد.

دهقان: یک سری نهاد با کواکس همکاری می کنند و کواکس هنوز قرار دادی منتشر نکرده ما نیز قرار دادمان با آن ها را منتشر نکرده ایم و برخی مسئولین اظهارات متناقضی مطرح می کنند مانند اینکه اینقدر پول به ازای این مقدار دوز واکسن پرداخت کرده ایم.  زیرا کواکس گفته به ازای هر دوز ده دلار به طور ثابت می گیرم و این عددی که کواکس می خواهد بگیرد با پولی که ما منتقل کرده ایم همخوانی ندارد. برخی مسؤولین چند ماه پیش می گفتند ما از طریق کواکس می خواهیم آسترازنکا و سینوفارم وارد کنیم اما هنوز این واکسن ها از طریق کواکس تایید نشده و فقط یک واکسن تأییدیه بین المللی گرفته است. فایزر را سازمان بهداشت جهانی تأیید کرده اما کواکس فعلا با آن ها قراردادی نداشته است.

هر کشوری محدودیت منابع دارد و اگر ما می توانیم واکسن چینی مورد تایید را با قیمت مناسب‌تر تهیه کنیم.چون با واکسن چینی دوبرابر جمعیت بیشتری را می شود واکسینه کرد. پس بحث واکسن چند بعدی است و به اقتصاد هم مربوط است. بسیاری کشورها با فایزر قرارداد بسته اند و پول واکسن را هم داده اند اما فایزر درصد کمی واکسن به آن ها داده ، بنابراین همه کشورها به رفتن به سمت کشورهای دیگر برای تهیه واکسن فکر می کنند. طبق مقالات علمی واکسن ها به خاورمیانه و کشورهای جهان سوم دیرتر خواهد رسید و نصف کشورهای سازنده واکسن در اتحادیه اروپا و آمریکا  هستند  و حتما ان ها واکسن را اول برای خود تهیه می کنند نه ما و اگر فایزر را هم می خریدیم چند ماه طول می کشید که به ما برسد.

دهقان: خیلی فکری برای توزیع واکسن بین مردم نکرده ایم و ناعدالتی در این مساله اعتماد عمومی را لطمه خواهد زد و برعکس اگر توزیع خوبی داشته باشیم مردم به کارایی سیستم اعتماد بیشتر یپدا می کنند.

اینکه واکسن را از شبکه بهداشت بدهیم یا از طریق سازمان غذا و دارو ؟ آنفلوانزا قرار بود وارد شود ، در اختیار دانشگاه های علوم پزشکی و سپس معاونت بهداشت و سپس در شبکه های بهداشت پخش شود. هر چند شبکه بهداشت گسترده ای داریم اما زیر ساخت خوبی در آن جا وجود ندارد.

اگر از طریق سازمان غذا و دارو واکسن وارد شود ، این سازمان یک سری شرکت پخش دارد و شبکه های مویرگی با 12 هزار داروخانه در سطح کشور دارند و از طریق سامانه تی تیک مشخص می شود که واکسن های کرونای وارداتی  سر از ناصر خسرو در نمی آوردند. بارکد هر واکسن به نام یک کد ملی خورده است و حتی اگر واکسنی در ناصر خسرو باشد از طریق بارکد و کد ملی قابل پیگیری است.  چنین زیر ساختی را سازمان غذا و دارو دارد و بسیاری از  داروهای گران هم از طریق سامانه تیتک و همین شبکه پخش می شود.

اما در بحث واکسن آنفلوانزا دو میلیون دوز وارد شد، 1.7 میلیون از طریق شبکه بهداشت و 200 هزار تا از طریق سازمان غذا و دارو توزیع شد. اما توزیع آن 1.7 میلیون دوز  برای مردم ملموس نبود چون اصلا نظارتی نبود و آن شبکه بهداشت که واکسن را توزیع می کرد سامانه ای نداشت که بگوید چه مقدار واکسن توزیع و تزریق شده است. به نظر می آید در جریان واکسن کرونا هم تجربه ی تلخ آنفلوانزا در زمینه ی توزیع آن تکرار شود.

بنابراین در  بحث شبکه توزیع واکسن باید سازمان غذا و دارو محور قرار گیرد و یک سامانه ی اطلاعاتی هم در اختیار مردم باشد که مردم تا حدودی بدانند در فلان استان اینقدر واکسن توزیع و تزریق شده و به مردم اعتماد کنند. پروتکل های تزریق نیز بسیار مساله مهمی است و اینکه گفته می شود واکسن را برای بیماران صعب العلاج، کادر درمان و غیره بدهیم این را به طور دقیق توضیح دهیم که اولین جایی که پس از واردات، واکسن به آن جا می دهیم بیمارستان و کادر درمان است و مثلا دوم خانه سالمندان و غیره . بنابراین جزئیات توزیع و گروه های هدف بهتر است از طریق رسانه ملی و خبرگزاری های مختلف مطرح شود که مردم اعتماد کنند.

افضلی: الان نباید این جو را ایجاد کنیم که تنها راه نجات واکسن است و همه مردم باید واکسینه شوند ولی راه واکسن بسته شده زیرا این القای نادرست باعث آسیب رسیدن به سلامت مردم می شود.

 مثلا فرانسه از نظر تکنولوژی و اقتصاد و کرونا آمار بالایی دارد اما از جزء کشورهایی نیست که واکسیناسیون زیادی را انجام داده باشد و خود آمریکا هم با جمعیت 330 میلیونی ، فقط 7 میلیون واکسینه شده اند. چند کشور هستند مانند اسرائیل، بحرین و امارات که به دلیل جمعیت کم واکسیناسیون بیشتری انجام داده اند آن هم واکسن چینی.

اگر بتوانیم طی این سه چهار ماه یک واکسن خارجی مطمئن وارد کنیم تا به مرحله طی کردن فاز نهایی واکسن داخلی برسیم، امیدواریم بتوانیم با مدیریت صحیح کرونا را پشت سر بگذاریم.