مدیریت مخاطرات طبیعی پیش از بحران ضروری است

به گزارش روابط عمومی سازمان برنامه و بودجه کشور، محمد‌فرید لطیفی در نشست تخصصی الگوهای مواجهه با پدیده‌های طبیعی، با واکاوی قوانین مدیریت مخاطرات طبیعی در کشور و راهکار‌های بهبود آن اظهار داشت: متاسفانه بعد از مصوب شدن قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران، باز همچنان علاوه بر سازمان برنامه، در بین مدیران اجرایی و در بین مردم نگاه مقابله‌ای حاکم است. این نگاه باید تغییر کند و رویکرد پیشگیری را در کشور نهادینه کنیم. 

وی تصریح کرد: در بحث مدیریت، موضوع برنامه‌ریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی و نظارت جزو وظایف یک مدیر است که در یک سازمان باید به کار گرفته شود. 

معاون آمادگی و مقابله سازمان مدیریت بحران کشور متذکر شد: از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶ که قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور تصویب و اجرایی شد، در برخی وزارتخانه‌ها بعضا اداره‌کلی تشکیل و در برخی موارد هم دیده شده که با پدافند غیرعامل ادغام شده است. در وزارت کشور، این اداره به معاونت وزارتخانه و در استانداری‌ها هم اداره‌کل تشکیل شد و دیگر فرمانداری ها، شهرداری ها و دهیاری‌ها هیچ نقشی در این حوزه نداشتند. 

وی گفت: اما گزارش‌ها نشان می‌دهد که بعد از تشکیل سازمان مدیریت بحران، یک توسعه‌ای در این حوزه اتفاق افتاده و نکته این‌جاست که آیا قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران وآیین نامه اجرایی آن، توانسته نیازهای کشور را برای اعمال مدیریت مخاطرات طبیعی برآورده کند؟ از نظر وظایف و تکالیف، حدود ۲۵ وظیفه را به سازمان مدیریت بحران داده‌اند. الان هم این قانون به حدی اثرگذار بوده که هر کجا می‌رویم، ما را به عنوان متهم اصلی معرفی می‌کنند. 

لطیفی افزود: منابع اعتباری به صورت تنخواه و عمدتا به منظور پرداخت خسارات هزینه می‌شود و به عبارتی برای پیش‌بینی و پیشگیری اعتباری داده نشده است. 

وی افزود: در حوزه شبکه مدیریتی هم ارتباط واقعی و منطقی بین سازمان با ادارات کل استانی وجود ندارد که این باعث متوقف ماندن برنامه‌ها و سیاست‌های متخذه در سازمان شده است. 

معاون آمادگی و مقابله سازمان مدیریت بحران کشور با بیان این‌که جهت‌گیری فعالیت‌ها هم برای زمان حین و پس از وقوع مخاطرات طبیعی است، تصریح کرد: براساس این‌که مخاطره‌ای رخ دهد یا ندهد، سه شرایط برای ما ایجاد می‌شود؛ عادی، اضطرار، بحران. در شرایط عادی به مدیریت ریسک می‌پردازیم، در شرایط اضطرار به مدیریت واکنش سریع و در شرایط بحران به مدیریت بحران می‌پردازیم. 

وی یادآور شد: نظام مدیریتی مخاطرات طبیعی در ایران از سال ۱۳۸۷ با ساختار جدید و با اهداف سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، حمایت و هدایت در امور پیش‌بینی، پیشگیری، آمادگی، مقابله، بازسازی و بازتوانی از مخاطرات طبیعی و با کمک دستگاه‌های اجرایی و نیروی انتظامی و نظامی زیر نظر وزارت کشور تشکیل شد. شورایی هم تحت عنوان شورای عالی مدیریت بحران زیر نظر رئیس‌جمهوری و با مسئولیت‌های مشخص فعالیت می‌کند. 

لطیفی اضافه کرد: همچنین شورایی به نام شورای هماهنگی مدیریت بحران کشور زیر نظر رئیس سازمان فعالیت می‌کند و شورایی هم به نام شورای هماهنگی مدیریت بحران در استان و شهرستان به ترتیب زیر نظر استاندار و فرماندار فعالیت می‌کند. 

وی ادامه داد: در استان ها اداره‌کل مدیریت بحران به طور مستقیم زیر نظر مستقیم استاندار فعالیت می‌کند و ۱۴ کارگروه تخصصی متشکل از دستگاه‌های اجرایی ایجاد شده و فعالیت می‌کنند. 

همچنین رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این نشست گفت: بارندگی عظیمی در کشور داشتیم؛ بارندگی گلستان ۱۲۲ برابر مقدار میانگین ۵۰ سال اخیر بود و دبی رودخانه کرخه از هزار مترمکعب در ثانیه به ۲۰ هزار مترمکعب در ثانیه افزایش یافت. 

بیت الهی اضافه کرد: سیلاب‌های اخیر علاوه بر جنبه‌های منفی، واقعا آثار مثبت زیادی هم داشت، پر شدن تالاب‌ها و رسیدن حجم آب دریاچه ارومیه به ۵ هزار میلیارد مترمکعب و شادی بچه‌های سیستان و بلوچستان، چشم انداز مثبت سیلاب بودند. از ۹۲ میلیارد مترمکعب آب ورودی شیرین به کشور توانستیم ۴۰ میلیارد مترمکعب را مدیریت و ذخیره کنیم و ۵۰ میلیارد مترمکعب وارد دریاها شد. 

وی متذکر شد:در عین حال بیش از ۲۰۰ نقطه رانشی در استان گلستان و حدود بیش از ۳۵۰ نقطه رانشی، ریزش و باز شدگی هم در استان لرستان اتفاق افتاد. 

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: در استان گلستان حدود ۱۷ هزار واحد مسکونی آسیب دید و ۷۰۰۰ واحد مسکونی هم باید از نو ساخته شود. 

وی با اشاره به سیل شیراز اظهار داشت: در تاریخ پنجم فروردین ۹۸ همزمان با عید نوروز، سیلاب ناگهانی از باند شرقی مسیر بزرگراه شیراز – مرودشت (تنگ الله اکبر) و از سمت شمال شرق به سوی دروازه قرآن سرازیر شد. 

نامبرده اظهار داشت: سیل در مقایسه با سیل‌هایی که پیش از آن و در روزهای بعد از رخداد پنجم فروردین در استان‌هایی مانند گلستان، لرستان و خوزستان اتفاق افتاد، سیلی به مراتب کوچک‌تر و بسیار کوتاه‌مدت بود، اما تعداد کشته‌های این حادثه از تمامی سیل‌های سترگ روزهای اول سال نو در کشور بیشتر و حادثه آن تلخ‌تر بود. 

وی اضافه کرد: این سیل را بنا به خسارت‌ها و تلفاتش سیل انسان ساخت می‌نامیم که در اثر پر کردن آب‌راهه طبیعی ادامه تنگ الله‌اکبر،که درنهایت به رودخانه شیراز و در انتها به دریاچه مهارلو ختم می‌شد، به شکلی تاسف‌بار و ناراحت‌کننده رخ داد. 

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این نکته که در شرایط کنونی چه باید کرد؟ متذکر شد: نظر به احتمال وقوع مجدد سیلاب از مسیر تنگ الله اکبر شیراز و جایگاه کلانشهر شیراز به عنوان شهری بسیار مهم که دارای اماکنی با ارزش فرهنگی بسیار بالا و جمعیت انبوه در معرض خطر سیلاب دارد، ضروری است روش مطمئنی برای انتقال آب سیلاب‌های احتمالی آتی از انتهای مسیل آب‌زنگی و از مقابل دروازه قرآن شیراز پیدا کرد و ضرورت دارد با تمهیدات و ملاحظات مهندسی ریسک سیل از این مسیر را تا حد امکان کاهش داد. 

محمد‌رضا دلاور استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و مدیر قطب علمی مهندسی نقشه‌برداری در مقابل سوانح طبیعی در نشست فوق اظهار داشت: موضوع مهمی که وجود دارد، این است که ما باید به مساله آمایش سرزمین توجه کنیم؛ یعنی نباید حادثه‌ای را که اتفاق می‌افتد، به صورت مقطعی یا موردی ببینیم و همان را تحلیل کنیم و نسبت به زمینه‌ها و پیامدهای آن بی‌تفاوت باشیم. 

وی افزود: براساس مطالعه‌ای که سازمان ملل داشته، استان تهران در سال ۲۰۰۰ میلادی حدود ۲۰ درصد جمعیت کشور را در بر می‌گرفت، در حالی که ۲ درصد منابع آبی در استان تهران بود و الان هم ۲۵ درصد جمعیت کشور در استان تهران است و منابع آبی هم کاهش یافته است. 

این استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران تصریح کرد: نبود توجه به آمایش سرزمین و تراکم جمعیتی در یک مقطع مکانی می‌تواند برای ما مشکل ایجاد کند و مساله‌ای که ما با آن مواجه هستیم، سیاست‌های ملی مدیریت زمین است.دلاور ادامه داد: تجاوز به حریم رودخانه‌ها، مسیل‌ها و دره‌ها به دلیل ارزش زمین و ساختمان در کشور است و ما نیاز داریم که تدابیر ویژه‌ای در حوزه زمین و ساخت داشته باشیم. به همین دلیل سیستمی به نام سیستم اداره زمین در دنیا اجرا شده که سمت زمین، ارزش و کاربری را حول محدوده‌های زمین و کاداستر در قالب یک سیستم می‌بیند. 

وی گفت: در زمانی که سیل آمد، همه دنبال این بودیم که آخرین تصاویر و نقشه‌های موجود را جمع آوری کنیم و یک تغییرسنجی داشته باشیم؛ در صورتی که تغییرسنجی زمانی ارزش دارد که آخرین اطلاعات به روز قبل از بحران را داشته باشیم و بعد با اطلاعات بعد از بحران بتوانیم مقایسه کنیم. 

مدیر قطب علمی مهندسی نقشه‌برداری در مقابل سوانح طبیعی افزود: این در حالی است که از قدمت نقشه‌های پوششی کشور حدود ۱۰تا ۱۵ سال می‌گذرد؛ بنابراین تغییرسنجی‌ها مقایسه وضع موجود با ۲۰ سال قبل است، نه با قبل از بحران سیل اخیر و این نشان می‌دهد که ما باید زیرساخت اطلاعات مکانی را برای بحران آماده کنیم. 

وی با اشاره به موضوع کاداستر اضافه کرد: یک سری از مشکلاتی که اتفاق افتاد، به دلیل تخریب جنگل‌ها و تجاوز به حریم مراتع و رودخانه‌ها بود، زیرا ما نظام کاداستری منسجم و یکپارچه نداریم و این باعث می‌شود که افرادی سوءاستفاده کرده و به حریم رودخانه‌ها تجاوز کنند و خسارت‌های بزرگی ایجاد شود. 

دلاور تصریح کرد: در حال حاضر ۵۲ درصد از زمین‌های وقفی کشور فاقد سند است و این یکی از مواردی است که در بحث کاداستر با آن مواجه هستیم، خیلی از نقشه‌های کشور به صورت دوبعدی تهیه شده، در حالی که ما به نقشه‌های سه بعدی نیاز داریم تا بتوانیم تحلیل‌های مکانی داشته باشیم. 

وی تاکید کرد: یکی از مسایل دیگری که با آن مواجه هستیم، رشد شهری است، طبق بررسی‌های سازمان ملل، در سال ۱۹۵۰ حدود ۳۰ درصد از جمعیت دنیا شهرنشین بود، اما الان حدود ۵۰ درصد دنیا شهرنشین است و برای سال ۲۰۵۰ برآورد شده که ۷۰ درصد جمعیت جهان شهرنشین باشند. 

طبق این بررسی در سال ۲۰۵۰ در ایران حدود ۸۰ درصد مردم شهرنشین خواهند بود، یعنی متوسط رشد شهرنشینی در ایران ۱۰ درصد از میانگین جهانی بیشتر است. 

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: موضوع دیگری که با آن مواجه هستیم، تخلفات ساختمانی است. تقریبا ما کمتر کشوری را در دنیا سراغ داریم که با مبحث ساخت و ساز غیرمجاز مواجه باشند. 

وی با بیان این‌که سیلی که اتفاق افتاد، یک پدیده منطقه‌ای است، اضافه کرد: برخی از علل خسارات عمده سیل‌های اخیر، تجاوز به حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها از طریق ساخت‌وسازهای غیرمجاز مناطق مسکونی، استفاده از حریم رودخانه‌ها و مسیل‌ها برای تعریض جاده موجود بوده است. 

از جمله در حوادث به وقوع پیوسته در شیراز در ساخت و سازهای ورودی شهر در دروازه قرآن، نبود لایروبی بستر رودخانه‌ها و مسیل ها در برخی شهرها از جمله در استان گلستان، ساخت‌ و سازهای متعدد در پایین‌دست حوزه‌های آبریز در دوره خشکسالی، تغییرات گسترده کاربری اراضی به ویژه در مناطق جنگلی و مرتعی و ویلاسازی، جاده‌سازی و…، کم‌توجهی به اصول آمایش سرزمین در برنامه ریزی ساخت شهرهای جدید یا در توسعه شهرهای موجود، نبود توجه کافی به ساخت آبراهه ‌ها به تعداد و در فواصل مناسب در ساخت جاده‌ها و نبود توجه به استانداردهای راه سازی، عدم هزینه‌کرد و توجه کافی به اصول پیشگیری در مدیریت بحران و توجه ویژه به فاز مقابله، تخلیه اضطراری جمعیت از مناطق بحران‌زده، کمک‌رسانی و امدادرسانی و بازسازی، نبود هماهنگی کافی سازمان‌های مربوطه مدیریت بحران و تعدد و تنوع فعالیت‌ها و شرح وظایف سازمان‌های امدادی، تخلیه نشدن برخی مناطق بحران زده توسط مردم به دلیل ترس از نبود امنیت اموال و اراضی است. 

دلاور با بیان پیشنهاداتی در زمینه استفاده از علوم و فناوری‌های اطلاعات مکانی در مقابله با بحران، خاطرنشان کرد: ایجاد زیرساخت اطلاعات مکانی برای استفاده در کاربردهای مختلف طرح‌های عمرانی، زیست‌محیطی و…، اجرای طرح آمایش سرزمین برای استفاده بهینه از اراضی با توجه به اصول مدیریت بحران و پدافند غیرعامل، اجرای طرح جامع کاداستر، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، استفاده از سیستم‌های اطلاعات مکانی و… از جمله اقداماتی است که می‌توانیم انجام دهیم.