دو روی سکه تراریخت‌ها؛ فقرزدایی یا جنگ زیستی؟!

● آکادمی پزشکی زیست محیطی آمریکا (AAEM) به پزشکان هشدار داده است برای تمام بیماران خود رژیم‌های غذایی فاقد مواد دستکاری شده ژنتیکی تجویز کنند


● در سال 2000  گریس بوت در ایالات متحده بعد از خوردن ذرت مکزیکی دچار شوک آنافیلاکسی شد. در همان سال کشف شد که ریشه ذرت حاوی نوعی پروتئین سمی است. این پروتئین برای اصلاح ذرت جهت از بین بردن حشرات مزاحم استفاده شده بود

اعظم خوب بخت:

گرسنگی هنوز واژه مانوس عصر ماست. بر مبنای آخرین گزارش‌های سازمان خواروبار جهانی (فائو) علی‌رغم اینکه 167 میلیون نفر از تعداد گرسنگان نسبت به دهه قبل کم شده است و از 18.6 درصد به 10.9 درصد جمعیت کل رسیده است اما هنوز 795 میلیون گرسنه در جهان وجود دارد. بدون شک افزایش سرعت رشد جمعیت جهان، تغییر اقلیم، روند گرم شدن کره زمین، محدودیت منابع آبی، وابستگی شدید نظام‌هاي زراعی جدید به کاربرد گسترده کودها و آفتکش‌ها و به دنبال آن، آلودگی‌هاي زیست محیطی و همچنین تغییر کاربري زمین‌هاي زراعی و جنگل‌تراشی از جديترین چالش‌هاي فرا روي جوامع بشري در بخش کشاورزي به شمار می‌روند که پایداري نظام‌هاي زراعی و تأمین امنیت غذایی را به مخاطره می‌اندازد.

این مسائل باعث شده است بیوتکنولوژی به کمک جامعه بشری بیاید. تردیدی وجود ندارد که بیوتکنولوژی آینده جهان را در بسیاری از زمینه ‌ها رقم خواهد زد و نقش اساسی را در توسعه کشورها بازی خواهد کرد. کشاورزي عرصهاي مهم از زیست فناوري است. بیوتکنولوژي به عنوان تکنیک‌هایی که در آن از ارگانیسم‌هاي زنده براي ساخت یا ایجاد تغییرات در یک محصول گیاهی یا دامی استفاده می‌شود از ظرفیت بالایی براي سود‌رسانی و اثرگذاري بر بخش کشاورزي، جنگل و پرورش آبزیان برخوردار است.

تکنیک‌هاي مدرن بیوتکنولوژي دانشمندان را قادر می‌سازد که ژن‌هاي جداشده از ارگانیسم‌هاي زنده را به ارگانیسم‌هاي هدف منتقل سازند و در نتیجه سرعت و دقت بیشتري به روش‌هاي سنتی اصلاح بذر و نهال در اختیار بشر قرار دهند. در مقایسه با روش‌هاي سنتی اصلاح‌پذیر، بیوتکنولوژي موجب افزایش پایدار بهره‌وري و فرآوري بهینه براي تقویت بهره‌برداري و تنوع محصول می‌گردد.

تراریخته‌ها (ترنس ژنیک‌ها، دستکاری ژنتیکی‌شده‌ها) عبارتند از میکروارگانیسم‌ها ، گیاهان و حیواناتی که ژن دیگری از سایر موجودات به طور مصنوعی و در آزمایشگاه وارد ژنوم شان شده است. محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی یا تراریخت بخشی از نفوذ بیوتکنولوژی به عصر ماست. گیاه تراریخته به گیاهی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد. این تغییر معمولا جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیماري‌ها و براي بهبود عملکرد و بهره‌وري آن صورت می‌گیرد. محصولات تراریخته طی سال‌هاي 1996 تا کنون نقش بسیار مهمی در ایجاد امنیت غذایی و تولید پایدار داشته اند. سال 2015 مراسم بیست و پنجمین سالروز استفاده انبوه و تجاری از محصولات تراریخته برگزار شد. گوجه فرنگی تراریخته با صفت جدید انبارداری بالا، اولین گیاه تراریخته‌ای بود که در سال 1994 در آمریکا کشت شد. هر چند این گیاه تراریخته خیلی زود به دلیل طعم نامطلوبی که داشت به دست فراموشی سپرده شد. همچنین به ترتیب درهمان سال‌های 1994 و 1996 سویا و ذرت تراریخته مقاوم به علف‌کش رانداپ وارد مزارع آمریکا و کانادا شدند. به دنبال آن به سرعت گیاهان تراریخته مقاوم به حشرات نیز وارد مزارع کشورهایی همچون آمریکا، کانادا، برزیل، هند و چین شدند. در سال 1994 کمتر از دومیلیون هکتار سطح زیر کشت تراریخته‌ها بود و این رقم در سال 2014 به 181 میلیون هکتار در جهان رسید و اینک غذاهای مشتق شده از محصولات دستکاری شده ژنتیکی شمار بسیاری از کشورها را در برمی‌گیرد. بیشترین رشد در این زمینه مربوط به محصولات دارای تقاضای بالا مانند سیب زمینی ، کلزا، ذرت، پنبه، سویا و برنج بوده است. فناوری محصولات اصلاح شده اگرچه یک راه‌حل در دسترس برای غلبه بر برخی از چالش‌های غذایی و پزشکی است اما حقایق دیگری در پشت پرده محصولات تراریخته وجود دارد. به‌عبارتی به همان اندازه که دستکاری ژنتیکی محصولات مورد اقبال قرار گرفته مخالفان سرسختی نیز دارد. مخالفان بر این باورند که علی‌رغم اینکه کاربرد گیاهان تراریخته می‌تواند مزایاي زیادي داشته باشد اما نباید مخاطرات حاصل از این فناوری را از نظر دور داشت؛ مخاطراتی از قبیل، ایجاد ترکیبات سمی، ایجاد واکنش‌های حساسیت‌زا ، ایجاد باکتري‌هاي مقاوم به آنتی بیوتیک‌ها و....

این معضلات مورد توجه فعالان عرصه حقوق بشر، قرار گرفته است. به زعم آنها، شیوه فعلی عرضه بذرهای تراریخته، موجب نقض اصول بنیادین حقوق بشری می‌شود. اصولی از قبیل «حق بر غذای کافی» ، «حق دانستن»، «حق بر محیط زیست سالم»و « حق کار». در سال 2000  گریس بوت در ایالات متحده بعد از خوردن ذرت مکزیکی دچار شوک آنافیلاکسی شد. در همان سال کشف شد که ریشه ذرت حاوی نوعی پروتئین سمی است. این پروتئین برای اصلاح ذرت جهت از بین بردن حشرات مزاحم استفاده شده بود. منتقدین محصولات تراریخته تاثیر قابل توجهی بر میزان مصرف و گسترش این محصولات در جهان داشته اند. ازمایشاتی که سال 2005 بر روی موش‌ها انجام گرفت بخشی از واقعیت‌ها را عیان ساخت. موش‌هایی که با سویای تراریخته تغذیه شده بودند نوزادانی عقب مانده به دنیا آورده بودند که نیمی از آنها عقیم بودند برخی از موش‌ها نیز مشکلات ریوی داشتند. این تحقیقات در سال‌های بعدی نیز مورد تایید قرار گرفت. سازمان جهانی بهداشت بر این باور است که نمی توان مضرات تراریخته را به تمامی محصولات این فناوری تعمیم داد. آکادمی پزشکی زیست محیطی آمریکا (AAEM) به پزشکان هشدار داده است برای تمام بیماران خود رژیم‌های غذایی فاقد مواد دستکاری شده ژنتیکی تجویز کنند. این آکادمی به استناد به مطالعات صورت‌گرفته تاثیر مصرف تراریخته را شامل ارگان‌های داخلی صدمه دیده اختلالات دستگاه گوارش و دستگاه ایمنی بدن افزایش سرعت پیر شدن و ناباروری عنوان کرده است.همین نتایج توسط کالج سلطنتی لندن نیز کم و بیش تایید شده است.

به هر حال نزدیک به سه دهه است که تراریخته ها در 28 کشور جهان کشت می‌شوند اما هنوز با ابهام‌های زیست محیطی و امنیتی زیادی مواجه هستند که پاسخ آشکاری به آنها داده نشده است. بعضی از کشورهای جهان مانند روسیه به طور کامل با هرگونه کشت و یا واردات تراریخته‌ها حتی برای دام مخالف هستند و بعضی دیگر همچون آلمان و فرانسه اجازه کشت این گیاهان را نمی‌دهند اما اجازه ورود علوفه خشک و غذای دام تهیه شده ازتراریخته‌ها را می‌دهند. چیزی که مشخص است آنکه ابهام زیادی در مورد مصرف تراریخته‌ها و تاثیرات آن بر سلامت مردم دیده می‌شود.

 شرکت‌های تولیدی مواد تراریخته به گونه‌ای مافیایی اجازه انجام تحقیقات علمی در این زمینه را نمی‌دهند و نتایج تحقیقات خود را نیز به صورت محرمانه نگه می‌دارند. آنها خود را منادیان فقرزدایی و رفع گرسنگی در جهان عنوان می‌کنند اما پر واضح است که بسیاری از فقرا توان خرید هیچ محصولی اعم از تراریخته و یا انواع دیگر را ندارند. شواهد نشان می‌دهد که کشت و مصرف محصولات تراریخته به کشور ایران نیز وارد شده است و از سال 1384 برنج تراریخته در استان‌های برنج خیز کشور کشت شده است.

این درحالیست که طبق پروتکل جهانی کارتاهینا که در سال 2000 در مونترال کانادا تصویب شد و ایران نیز عضو رسمی آن می‌باشد از نظر ایمنی زیستی کشت تراریخته‌ها نباید عجولانه و نسنجیده باشد . در کشور ما به نظر می‌رسد سازوکار دقیقی برای نظارت بر تولید و مصرف تراریخته‌ها وجود ندارد و هنوز مشکلات این حوزه را جدی نگرفته‌ایم.