مدیریت و مهار سیلاب

به گزارش پایداری ملی، سیلاب، حرکت آب است بطوریکه هرچه در مسیر باشد حمل می شود ولی طغیان به سکون این آب ها و پیوستن آنها به رودخانه و دریاچه و درنتیجه بالا آمدن سطح آب و زیر آب رفتن مناطق مسکونی و کشاورزی گفته می شود. معمولا طغیان در پی سیل رخ می دهد.

سیلاب ها به دو شکل رخ می دهند. سیل های آرام و سیل های ناگهانی. سیل ناشی از بارش با شدت کم و درسطح وسیعی از حوضه و با مدت و تداوم زیاد را سیل آرام یا تدریجی و سیل ناشی از بارش با شدت زیاد در سطح کوچکی از حوضه را سیل ناگهانی گویند.

اغلب سیلاب های رخ داده در کشور به دلیل تغییر شرایط فیزیکی حوضه های آبریز و از بین رفتن پوشش های گیاهی و تغییر اقلیم های ایجاد شده، به شکل ناگهانی رخ می دهند.

با توجه به تغییر اقلیم صورت گرفته در کشور و پیامدهای وقوع سیلاب باید اقدامات لازم جهت پیش بینی و مقابله با سیلاب صورت گیرد و در این زمینه ارتباط و هماهنگی و همکاری های لازم و مناسب بین نهادها و ارگان های مرتبط به عمل آید.

در این زمینه هواشناسی، شهرداری ها، جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن، وزارت راه و شهرسازی و هلال احمر از جمله دستگاه های متولی مدیریت سیلاب هستند. با انجام اقدامات لازم و به موقع می توان خسارات و صدمات سیل اعم از فردی، جانی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را کاهش داد.

به عنوان مثال طبق آمار ارایه شده توسط سیف الله آقابیگی، مدیر کل پدافند غیرعامل وزارت نیرو در سیل بهار 96 آذربایجان در پی اقدامات لازم از تلفات قابل توجه انسانی و خسارت های غیرقابل تصور در حد 10 هزار میلیارد ریال پیشگیری شد.

طبق گفته آقابیگی، شرایط حاکم بر کشور ما ایجاب می کند که در ارتباط با موضوع سیلاب دیدگاه خود را تغییر و با ایجاد تشکیلات منسجم و نظام نامه مدیریت سیلاب بر اساس الگوی این نظام نامه فعالیت کرد.

وی با بیان اینکه 12 ارگان، وزارت خانه و سازمان متولی مدیریت سیلاب کشور است، گفت: هواشناسی، شهرداری ها، جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن، وزارت راه و شهرسازی و هلال احمر از جمله دستگاه های متولی مدیریت سیلاب هستند.

خسارتی بیش از 258 میلیارد ریال ناشی از سیل فروردین ماه 94 در شهرستان چالوس، خسارتی بیش از 19میلیارد ریالناشی از بارندگی و رگبارها در آبان ماه 94 در جاده های اصفهان، خسارت 150 میلیارد ریالی بارش های شدید در زمستان 95 در شرق هرمزگان، خسارت 170 میلیاردی بارش های شدید و سیلابی سمنان در بهار 95، خسارت بیش از یک هزار و 400 میلیارد ریال سیل در مرداد 96 در گلستان، خسارت بیش از 10 میلیار ریالی بارش شدید باران و جاری شدن سیل در تکاب در اوایل تابستان 96، خسارت 15 میلیارد ریال سیل اردیبهشت ماه 97 در میامی سمنان، خسارت 85 میلیاردی به تأسیسات آبرسانی کاشان بر اثر سیل در بارندگی های ابتدای سال 97، خسارت 5 هزار میلیون ریالی به اراضی اسدآباد همدان در اثر سیلاب و بارش شدید باران در اواسط اردیبهشت 97،خسارت 40 میلیارد ریالی به مناطق عشایری دلفان خرم آباد در اثر بارش های شدید در اردیبهشت 97، خسارت 500 میلیارد ریالی در کوهرنگ شهرکرد تحت اثر بارش های شدید در اردیبهشت 97 نمونه ای از خسارات سیل در سال های اخیر می باشد.

طبق اظهارات قائم مقام وزیر نیرو در پاییز 96، 25 درصد از 1400 شهر کوچک و بزرگ ایران در معرض خطر سیل قرار دارند. وی افزود با وقوع 200 سیل در سال های گذشته، خسارتی بیش از 700 میلیارد تومان به کشور وارد شده است.

ارزیابی خسارات سیل براساس مقدار بزرگی سیل، حجم سیلاب، تداوم سیلاب، میزان توسعه یافتگی سیل و حجم سرمایه گذاری های انجام شده در حوضه تاثیر سیل صورت می پذیرد. همچنین خطرات جانی، مالی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی نیز در این زمینه مورد بررسی قرار می گیرند.

لذا با توجه به خسارتی که سیل در بخش های مختلف می تواند اعمال کند، و با توجه به آمارهای مختلف در این زمینه، اهمیت و لزوم مدیریت و مهار سیلاب مشخص می گردد.

افزایش خطرات و خسارات ناشی از سیل باعث شده تا مقامات مسئول به فکر تخصیص اعتبارات لازم به این زمینه باشند. در سال 95 به‌منظور جلوگیری از افزایش بحران و کنترل مدیریت سیل نظام‌نامه مدیریت سیل در وزارت نیرو تدوین و اجرایی شده است.

براساس گفته‌های رحیم میدانی، معاون وزیر نیرو در زمستان 95، برای رفع تنش آبی شهرهای مختلف جنوبی490 میلیارد تومان مصوب شده که از این اعتبار برای طرح های کنترل سیلاب و ذخیره سازی آب‌های روان در در ساخت طرح‌های سدسازی باید تسریع شود.

به گفته رئیس منابع طبیعی کاشان در شهریور96 بالغ بر یک میلیارد تومان به پروژه‌های مهار سیلاب در کاشان اختصاص یافت. درمرداد 96 طبق اظهارات معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان مرکزی هشت میلیارد تومان از محل اعتبارات ملی برای اجرای عملیات‌های آبخیزداری در استان مرکزی مصوب شد.

درآبان 96 فرماندار دهلران گفت: یک هزار میلیارد ریال تاکنون برای تکمیل سد میمه در بخش مرکزی این شهرستان هزینه شده است و با تخصیص اعتبار 600 میلیارد ریالی در سال جاری روند عملیات اجرایی آن شتاب خواهد گرفت.

دراردیبهشت ماه 97 سخنگوی دولت در یکی از نشست های هفتگی با خبرنگاران از تصویب 1600 میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با تنش آبی و تامین آب آشامیدنی در سال جاری خبر داد.

البته در این میان باید اشاره کرد که در برخی موارد اعتبارات لازم برای طرح های مهار سیلاب کافی نبوده و یا به موقع اختصاص داده نشده است. به گفته معاون آبخیزداری لرستان در مهر ماه 95 برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری اعتباری بین 10 تا 20 میلیارد تومان لازم بوده که با توجه به کمبود اعتبار اداره کل، کاری دشوار بوده است.

طبق اظهارات رییس اداره آبخوان‌داری و کنترل سیلاب اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان اعتبار مصوب اجرای طرح های آبخیزداری استان سمنان 133 میلیارد ریال بوده که 51 میلیارد ریال آن استانی و 83 میلیارد ریال ملی بوده است که تاکنون تخصیص نیافته است.

مهار سیلاب، بکارگیری فن هایی به منظور تغییر شرایط فیزیکی سیل را مهار سیل می باشد مانند احداث سازه های کنترل سیل و مدیریت جریان ورودی سیلاب.

اساسی ترین هدف مهار سیلاب کاهش یا حذف خسارات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی (بویژه از نوع جانی و مالی) سیل است. بطور کلی روش های مهار سیلاب به دو گروه سازه و غیر سازه ای (مدیریتی) تقسیم می شوند. روش های سازه ای باید همزمان دارای سه شرط باشند: دارای خاصیت عمدتا سازه ای باشند، باعث دور شدن سیل از مردم شوند و قبل از وقوع سیل اجرا گردند.

اهداف کلیه روش های مهار سیلاب شامل کاهش سیلاب ، کاهش آسیب پذیری در مقابل سیلاب، کاهش خسارات و ایجاد آمادگی برای تحمل خسارت می باشد.

اما از دیدگاهی دیگر می توان به سیل به جای تهدید از دید فرصت پرداخته شود. می توان با ذخیره بخش زیادی از بارش که تبدیل به سیل می شود در ذخیره سدها، تغذیه سفره های زیرزمینی، و پر کردن آب بندها استفاده کنیم. شیوه های سنتی نظیر استفاده از کانال ها و آب بندها کم کم رو به فراموشی می رود.

سدهای مخزنی، مخازن تاخیری، سدهای موقتی، حوضچه های تاخیری و اراضی ویژه ذخیره سیلاب، گوره ها، دیوارهای سیل بند،اصلاح و بهسازی مسیر و انحراف سیلاب جز روش های سازه ای مهار سیل محسوب می شوند.

روش هایی مانند احیای جنگل، مدیریت حوضه -های آبریز، مقابله بهنگام سیلاب و تکنیک هشدار سیل و تخلیه ساکنین از روش های مدیریتی و غیر سازه ای مهار سیلاب هست.

سدهای مخزنی برای اهداف چند منظوره همچون مهار سیلاب، تولید برق، اهداف تفریحی و تامین آب شرب مورد استفاده قرار می گیرند. این سدها در بالادست منطقه در معرض سیل احداث شده و با ذخیره بخشی از جریان باعث کاهش اوج سیلاب می گردند. در این سدها چنانچه دبی ورودی بیشتر از دبی مجاز باشد، مازاد جریان که برابر تفاضل دبی ورودی و دبی مجاز می باشد توسط مخزن در این سدها ذخیره می شود.

نمونه این سدها، سد مخزنی دلمر 1 و 2 با حجم مخزن 8 و5/2 میلیون متر مکعب در منطقه آتشگاه و باغستان کرج، سد طالقان در شهرستان طالقان استان البرز با حجم مخزن 420 میلیون متر مکعب، سد زاینده ¬رود در غرب اصفهان با حجم مخزن 1470 میلیون متر مکعب می باشند.

سدهای تاخیری مجهز به سیستم تخلیه ثابت غیر دریچه ای است که بطور خودکار جریان خروجی را با توجه به حجم آب ذخیره شده تنظیم می کنند. سیستم خروجی معمولا از یک سرریز بزرگ و یا یک یا چند خروجی تحتانی باز غیر دریچه ای تشکیل می شود.

در این سیستم معمولا از خروجی روزنه ای بدون دریچه استفاده می شود. در مخازن تاخیری یک سرریز ساده به تنهایی قابل توجیه نیست زیرا حجم ذخیره زیر تاج سرریز غیر قابل استفاده می ماند. نمونه این نوع سدها در ایران سد تأخیری عباسی (شاه عباسی) در طبس می باشد که 600 سال پیش و در ایران احداث گردیده است و یکی از نمونه های عالی خلاقیت، دوراندیشی و سخت کوشی ایرانی ها است. این سد تأخیری با 25 متر ارتفاع در میان مردم محلی به طاق شاه عباسی معروف است.

سدهای موقتی عبارتند از یک حصار موقتی اطراف محوطه کارگاهی تا با جلوگیری از ورود آب و سیلاب های محتمل به محوطه کارگاه، بتواند محیطی خشک برای اجرای عملیات سد سازی را فراهم کند.

این سدها معمولا تحت عنوان فرازبند در بالادست سد اصلی و گاه به عنوان قسمتی از سد اصلی و جهت انحراف آب به تونل و کانال انحراف ساخته می شوند. این سدها گاه لازم است در پایین دست سد اصلی به منظور جلوگیری از برگشت آب به سمت بالادست در محوطه کارگاه به عنوان نشیب بند ساخته شوند.

معاون وزیر نیرو در زمستان 95 گفت: با بروز بارندگی‌های شدید در استان‌های مختلف، وجود سدها ضمن کنترل سیلاب‌ها سبب ذخیره شدن آن می شود، بطوریکه سد رئیسعلی دلواری در جریان بارندگی‌های زمستان 95 در استان بوشهر بیش از 83 میلیون متر مکعب از سیلاب‌های مخرب ذخیره کرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران از ذخیره 750 میلیون مترمکعب آب پشت سدها خبر داد و گفت: میزان آب ذخیره شده پشت سدها در سال گذشته 730 میلیون مترمکعب بود که امسال با افزایش 20 میلیون مترمکعبی به 750 میلیون مترمکعب رسیده است.

حوضچه های تاخیری و اراضی ویژه ذخیره سیلاب، عموماً اراضی با تراز پایین می باشند که سابقه سیلابی شدن را دارند. کارکرد این شیوه معمولاً با پیش بینی سازه های مناسب آبگیری برای پر کردن آنها و سازه های خروجی برای تخلیه آنها، افزایش می یابد.

همچنین این سیستم در اطراف راه های ارتباطی و راه های آهن برای کاهش زیان های ناشی از برخورد سیل به مردم و ماشین ها استفاده می شود.

گوره ها بندهای خاکی کوتاه در دوطرف رودخانه می باشند که به دلیل عرض زیاد پای گوره، در مناطقی استفاده می شوند که ارزش اقتصادی زمین ها کم است. مقطع عرضی گوره ها شبیه سدهای خاکی بوده ولی تفاوت هایی بین سدهای خاکی و گوره ها وجود دارد.

گوره ها مدت زمان محدودی با آب در تماس اند اما سدهای خاکی همواره با آب در تماس اند. محل استقرار گوره ها بر اساس اهداف مهار سیلاب مشخص می شود. مصالح گوره از منابع قرضه نزدیک محل احداث فراهم می شود ولی برای سدهای خاکی با توجه به دانه بندی و مشخصات مکانیکی مورد نیاز ممکن است از فواصل دورتری انتخاب شود.

دیوارهای سیل بند از جنس‌های مختلف بتنی، سنگی، آجری، ملات، توری سنگی و چوب هستند. این دیوارها در محل هایی کاربرد دارند که محل کافی برای ساخت گوره‌ها وجود ندارد و ارزش زمین ها زیاد است. ارتفاع این دیواره‌ها به فاصله آنها از یکدیگر، نیمرخ طولی سطح آب و سایر عوامل بستگی دارد. دیوارهای سیلند می توانند از نوع بتنی، سنگی، چوبی، سپری و ترکیبی باشند.

مصالح مورد استفاده در این نوع سازه های مهار سیل، مصالحی هستند که در نزدیکی محل موجود می باشند. قسمتی از این نوع سازه دایما زیر آب است و قسمتی بطور متناوب تر و خشک می‌گردد، حتی در مناطق سردسیر ممکن است یخ بزند. لذا باید مصالح متناسب با این شرایط انتخاب شود.

اصلاح و بهسازی مسیر روش دیگری از روش های سازه ای مهارسیلاب می باشد. این روش باعث افزایش ظرفیت آبگذری و کاهش تراز جریان عبوری نسبت به جریان در شرایط طبیعی می شود. باید توجه داشت اصلاح مسیر باعث انتقال جریان به پایین دست می شود و آنجا مشکلاتی را ایجاد می کند. این روش در رودخانه های کوچک و با شیب زیاد که دارای سیلاب دشت کم عرض و پوشش گیاهی متراکم هستند اثر زیادی دارد.

دراین روش از لایروبی رودخانه (تعریض و تعمیق مسیر)، کاهش طول مسیر و ایجاد میان برها، حذف موانع در مسیر جریان، بستن شاخه های غیر مفید و .... استفاده می شود.

یکی دیگر از روش های سازه ای مهار سیلاب، انحراف سیلاب می باشد. این انحراف می تواند به سیل راه کنارگذر، زمین های پست و گود، زمین های کم ارزش، انحراف سیل حوضه ای (از رودخانه ای به رودخانه دیگر) و انحراف به پایین دست باشد.

این روش عموما در نواحی بالادست مناطق توسعه یافته، نظیر شهرها و مجتمع های صنعتی بکار می رود که فضای کافی برای بزرگسازی و تعریض و تعمیق آبراه یا ساخت گوره وجود نداشته و ساخت دیوارهای سیلبند غیراقتصادی است.

انحراف سیلاب، خطرات ناشی از سیل در سرتاسر بازه از رودخانه برطرف می شود ولی با ساخت گوره یا دیوارهای سیل بند خطرات بالقوه ناشی از سیل در طول گوره یا دیوارهای سیل بند وجود دارند.

اهمیت روش های سازه ای را می توان در شرایط لازم برای آنها دانست. یک روش سازه ای باعث دور ماندن سیل از مردم می شود در حالی که برخی روش های غیر سازه ای برای دور نگه داشتن مردم از سیل بکار می روند. همچنین روش های سازه ای قبل از وقوع سیل انجام می شوند ولی روش های غیر سازه ای عمدتا در زمان وقوع سیل انجام می شوند.