آب و مدیریت آن در کشور در حال تبدیل شدن به بحرانی جدی است، معضلی که پتانسیل زایش تنش‌های اجتماعی، اقتصادی و امنیتی گسترده‌ای دارد. بنابراین برای مقابله با چنین چالشی باید یک عزم ملی شکل بگیرد تا اینگونه در پرتو سیاست گذاری های اصولی بتوان این مقوله را کنترل کرد.
به گزارش پایداری ملی، کم‌آبی پدیده‌ای طبیعی و بحران آب مقوله‌ای سیاسی- اجتماعی است که در تعامل با تحولات اقلیمی تشدید می‌شود. بحران آب در ایران محصول علل متنوعی است و این تنوع، نتیجه گستردگی و پیچیدگی مجموعه زیرساخت‌ها، نهادها، سازمان‌ها، کنشگران و کنش‌هایی محسوب می شود که حول مقوله آب شکل گرفته‌اند.
معضل و بحران خشکسالی هم اکنون دامنگیر بسیاری از کشورها نیز شده است. روند گرمایش کره زمین به علت پخش مونواکسید کربن به تغییرات آب وهوایی ونزول باران های شدید در برخی نواحی جهان، باران های متوسط در برخی نقاط دیگر و خشکسالی در نواحی وسیعی از جهان منجر می شود. از این رو خشکسالی و بحران کم آبی در خاورمیانه (شامل بخش وسیعی از خاک ایران) دارای یک روند افزایشی طی سه دهه آتی است.
آمارها بیانگر این است که بیشترین میزان مصرف مربوط به بخش کشاورزی است که آب در آن شرط لازم تلقی می شود، در کشور ما به علت تکیه بر کشاورزی سنتی میزان اتلاف منابع آبی کشور در این حوزه بسیار قابل تامل است.
در این ارتباط عباس کشاورز معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور زراعی با اشاره به خشکسالی و کمبود آب در کشور می گوید: «بسیاری از مناطق کشور با کمبود آب مواجه هستند. ید به محیط زیست آب داده شود، چرا که در غیراینصورت هزینه های آن چندین برابر می شود، برای مقابله با این خشکسالی باید در مزارع تعاریف جدید داشته باشیم، جابه جایی گیاهان برای کشاورزان توجیه شود و بهره وری در آب اینکه بتوانیم آب در بخش کشاورزی را مدیریت کنیم را اعمال کنیم.»
شیوه مدیریت منابع آب، جلوگیری از هدر رفت آب در شبکه توزیع و تغییر روش های آبیاری باغ ها و مزارع و بازیافت آب فاضلاب به عنوان راه حل های کمبود آب مطرح می شوند. گرچه همه این روش ها باید از توجه سازمان های مسوول برخوردار شوند اما تامین دراز مدت آب وفراهم کردن امنیت آبی کشور تناقضی با اصول مدیریت پیشرفته آب و منابع آبی نداشته و لزوما باید به موازات هم پیش بروند. اکنون باید راه حل هایی را جستجو کرده و به سرعت و با شتاب مناسب پروژه های منطقی و باصرفه اقتصادی را اجرایی کرد.
به گفته «حسین عطایی فر» رییس مرکز تحقیقات شرکت مهندسی آب و فاضلاب تهران، مصرف سرانه آب در بخش خانگی 157 لیتر در روز است در حالی که در کشورهای توسعه یافته ای مانند آلمان، سرانه مصرف در بخش خانگی 130 لیتر در روز و در جهان 135 الی 140 لیتر در روز است. ایران در همه بخش های کشاورزی، صنعت، خانگی، فضای سبز و خدمات نیازمند اصلاح الگوی مصرف آب است. همچنین بیش از 90 درصد آب در دسترس کشور در بخش کشاورزی استفاده می شود که به دلیل استفاده از سیستم های ناکارآمد و ابتدایی، بخش قابل توجهی از آن تلف می شود. این در حالی است که بنا به اعلام وزارت نیرو، متوسط مصرف آب جهانی در بخش کشاورزی 70 درصد است که برخی کشورها موفق شده اند این مقدار را به 50 درصد کاهش دهند.
خشکسالی در این میان بخشی از خصوصیت اقلیمی ایران به شمار می رود که معطوف به دوران خاصی نیست و از ادوار گذشته مناطق بسیاری به کم آبی دچارند و با بیابان های وسیع پوشیده شده اند. بنابر اظهار نظر کارشناسان، بحران آبی در ایران در حال ورود به مراحل جدیدی است که فقدان تدابیر هوشمندانه در این خصوص می تواند این نیاز آبی را به نزاعی آبی تبدیل کند.
برخی مشکلات و مسایل در حوزه آب در کشور در بعضی مناطق و استان ها شدت دارد که آن مقوله باید از توجه بیشتری برخوردار باشد. این مطلب گزیده ای از سخن «قاسم ساعدی» عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی درباره بحران آب و مدیریت بهینه آن است. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی را با وی از نظر می گذرانیم.
** زنگ خطر کاهش ذخیره آب سدها کمبود آب در تمامی دنیا وجود دارد که باید این موضوع را به صورت کلان و جهانی بررسی کرد. مدیریت صحیح منابع آبی در داخل کشور باید از اولویت نخست برخوردار شود که البته در این زمینه سوء مدیریت هایی نیز دیده می شود. منابع آبی کشور با بحران هایی روبرو است که صدای نواخته شدن زنگ خطر کاهش ذخیره آب سدها به گوش می رسد. بارندگی ها نیز نمی توانند در روند جایگزینی آب سدها و منابع زیرزمینی تاثیر گذار باشد. ایران به دلیل اینکه کشوری خشک به شمار می رود، از بارندگی ها و توزیع ریزش های کمی برخوردار است و رشد گیاهان و ذخیره آبی زراعی نیز به دلایل نامتقارن پراکندگی باران نمی تواند شرایط مناسب را فراهم آورد.
** بحران آب با سدسازی های نامناسب کشورهای همسایه در سال های اخیر اقدام های فراوانی برای سدسازی در مسیر رودخانه های هم مرز ایران انجام داده اند که باید به این موضوع حساسیت های لازم را دارا بود زیرا این امر به بروز بحران های آبی در کشور منجر شده و این مساله به دلیل مدیریت و نظارت نامناسب برای سدسازی ها و انتخاب جایگاه مناسب بحران هایی را برای برخی از استان ها به وجود آورده است که باید با نگاهی کارشناسانه به این موضوع پرداخت. شورای عالی نظارت بر آب کشور باید جریان مدیریت منابع آبی کشور را تغییر بدهد تا بتوان نهایت استفاده را از ظرفیت های آبی برد و این مساله به بحران امنیتی تبدیل نشود.
** مدیریت مصرف صحیح آب وظیفه ای ملی مردم باید عمق بحران کم آبی را درک کنند و نسبت به مدیریت مصرف آن حساس شوند که این مهم نیاز به فرهنگسازی عمیق و جدی دارد. اصلاح آب بهای بخش کشاورزی به وسیله دولت یکی از مهمترین راه های ممکن است که باید در درجه نخست به آن توجه داشت زیرا اینگونه کشاورزان نسبت به مصرف آب قانونمند می شوند. به مدیریت کشت نیز باید اهمیت داد. همچنین موضوعی به نام آب مجازی وجود دارد که مربوط به حجم آبی است که به ازای واحد تولید مطرح می‌شود. کشاورزان برخی اوقات میوه ها و فرآورده های زراعی خود را با حجم زیادی آب تولید و بعد به صادرات آن اقدام می کنند که در واقع باید گفت به طور غیرمستقیم و ناخودآگاه آب را صادر می کنند.
این موضوع نیازمند توجه ویژه مسوولان است که بدانند مقدار آب لازم برای مصرف در بخش کشاورزی چقدر باید باشد. مدیریت توزیع آب نیز از جمله مواردی به شمار می رود که بایستی بدان نگاهی کارشناسانه کرد زیرا با توجه به بحران آب موجود در کشور لازم به نظر می رسد که برخی نیازهای اصلی را از راه های دیگر به دست آورد.
** آموزش و تبلیغات مناسب؛ راهی برای کنترل مصرف آب با آموزش و تبلیغات مناسب در بخش کشاورزی می توان سطح آب مصرفی را به جایگاه مناسبی رساند. در تبلیغات شهری شهروندان به عنوان جامعه هدف قرار دارند و در صورتی که حجم زیادی از آب های مورد مصرف در دیگر زمینه ها استفاده می شوند و باید به آنها نیز پرداخت. بنابراین باید در بخش محلی و کشاورزی، تبلیغات و آموزش بهتری صورت گیرد زیرا تبلیغات شهری در چگونگی مصرف آب شرب تاثیر می گذارد که نسبت به تلف شدن آب درصد کمی را شامل می شود. اصلی ترین معضل در بخش های کشاورزی موجود است که اگر بخش ترویج توسعه یابد و روش‌های آبیاری و کشت گیاهان را زارعان آموزش ببینند، تاثیر بسیاری در میزان تلفات آب خواهد داشت.
** ارایه راهبردی مناسب برای چالش منابع آبی اینک در کشور چالشی بزرگ به نام کم آبی وجود دارد که نظر تمامی مدیران و مسوولان کشور را در سطوح مختلف به خود جلب کرده و بر پایه آمارها، میزان بارندگی در 10 سال اخیر بسیار کاهش داشته که وقوع این موضوع به دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم بوده است اما برداشت های بالا نیز در روند کاهش حجم جریان سطحی نیز تاثیر دارد. تغییر اقلیم، کاهش آب تجدیدپذیر، نابودی و تخریب زیست بوم های آبی، بهره وری پایین آب در بخش های مختلف از جمله چالش های مهم در حوزه آب محسوب می شوند که تغییر در رویکردها و سیاست های این بخش لازم و ضروری به نظر می رسد.