اگر زلزله کرمانشاه در تهران بیاید
حمزه شکیب استاد دانشگاه و رئیس کمیته عمران شورای سوم شهر تهران درباره میزان تاب آوری تاسیسات پایتخت در برابر زلزله می گوید: تهران گسلهای متعددی دارد که برخی از این گسلها، گسلهای اصلی هستند و برخی فرعی. تعدادی از این گسلها را می‌شناسیم و تعدادی از آنها هنوز شناخته شده نیستند؛ اما بر اساس اطلاعاتی که در دست است، تجربه زلزله کرمانشاه می‌تواند در تهران نیز اتفاق بیفتد و گسلهای پایتخت می‌توانند منشأ زلزله‌ای به شدت زلزله‌ای که در غرب کشور رخ داد، باشد. حال اینکه کدام گسل منشأ زلزله باشد، تأثیر آن بر سازه‌های شهری متفاوت است.
او ادامه می دهد: زلزله خطری طبیعی است که اختیار کنترل آن در دست کسی نیست اما می‌توانیم با شناخت نسبی و پیشگیری و مقاوم‌سازی، از خسارات احتمالی جلوگیری کنیم. اینکه زلزله تهران بر شریان‌های حیاتی مانند لوله‌های آب، گاز، پل‌ها، بزرگراه‌ها و مترو چقدر تأثیر گذاشته و آنها را تخریب می‌کند، بستگی به میزان و بزرگای زلزله احتمالی دارد. می‌توان این سناریو را فرض کرد که گسلی از گسل های تهران فعال شوند و زلزله‌ای به بزرگای زلزله کرمانشاه رخ دهد، حتماً در این زلزله، پل‌ها، خطوط گاز و آب آسیب خواهند دید. متأسفانه بسیاری از این خسارات به دلیل بی‌توجهی است که ما به عملیاتی کردن موضوعات مهمی در حوزه بحران داریم؛ بسیاری از پروژه‌های مهم در این رابطه متوقف شده‌اند.
سرانجام برنامه کاهش خطرپذیری پایتخت
رییس کمیسیون عمران شورای دوم و سوم شهر تهران ادامه می دهد: در شورای دوم، برنامه کاهش خطرپذیری پایتخت دنبال می‌شد که در شورای سوم تصویب شد تا طرح جامع کاهش خطرپذیری پایتخت تدوین شود. متأسفانه این طرح عملاً متوقف شد و کاری در زمینه کاهش خطرپذیری انجام نشد. بر اساس این طرح، قرار بود ساختمان‌هایی که جدید ساخته می‌شوند، در برابر زلزله مقاوم باشند تا ریسک اضافه‌ای به شهر تحمیل نشود. همچنین یکی دیگر از محورهای این طرح، مقاوم‌سازی المان‌های موجود در شهر بود که قرار بود تا افق ۱۴۰۴ مقاوم‌سازی آنها به اتمام برسد. بخش دیگر، مقاوم‌سازی مدارس بود که وزارت آموزش و پرورش مسئولیت آن را بر عهده گرفت. بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها از دیگر محورهای این طرح بود؛ به خصوص خانه‌های مسکونی که به کلینیک تبدیل شده بودند. طرح تا جایی پیش رفت اما عملاً به نتیجه نرسید زیرا ما به تمامی مسائل در حوزه بحران ورود احساسی داریم و زمانی که حادثه رخ می‌دهد، به موضوع زلزله توجه می‌کنیم و سپس موضوع متوقف می‌شود. متأسفانه نقدها نیز متأثر از فضاهای سیاسی است و به ریشه و اصل مطلب ورود پیدا نمی‌کنیم.
معابر تهران در برابر زلزله مقاوم نیستند
به گفته شکیب پل‌ها، تونل‌ها، برج میلاد و ... کلیاتشان نشان می‌دهد که تاب‌آوری لازم در برابر زلزله را ندارند، اما باید مشخص شود این سازه‌ها در برابر چه میزان زلزله تاب‌آوری ندارند و آسیب‌پذیری آنها ارزیابی شود و اینکه چگونه می‌توانند ایمن‌سازی شوند. به طورمثال، ما ۷ خط مترو داریم که هر کدام شامل ایستگاه‌هایی است. هر کدام از این خطوط و هر ایستگاهی در برابر زلزله تاب‌آوری متفاوتی دارند. ما باید شناسایی کنیم در کدام نقاط و به چه میزان آسیب‌پذیر هستیم؛ دانش و علم این موضوع در کشور وجود دارد و حتی دانش اینکه چگونه این زیرساخت‌ها در برابر زلزله مقاوم شوند نیز وجود دارد. اما مشکل اصلی آن است که مدیریت آن وجود ندارد. زلزله تهران به دلیل پایتخت بودن، می‌تواند تبعات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سنگینی داشته باشد؛ بنابراین باید مقاوم‌سازی و شناسایی میزان آسیب‌پذیری آن مورد توجه مسئولان قرار بگیرد اما مسئولان گرفتار روزمرگی‌ها هستند و نگاه آنها، جبران خسارت است و معمولاً ما در برابر حوادث، تسلیم هستیم.
این استاد دانشگاه با بیان این که ما باید به دنبال پیشگیری در حوادث باشیم، اما به دلیل آنکه ما یک ردیف بودجه جبران خسارت داریم، توجه خود را به بعد از حادثه معطوف می‌کنیم می گوید: یک حادثه سه بخش دارد؛ پیشگیری، عملیات حین حادثه و بعد از حادثه که ما برای بخش پیشگیری تاکنون برنامه‌ریزی نداشته‌ایم.
برای تاب آوری پایتخت چه باید کرد؟
اما برای تاب آوری پایتخت چه باید کرد؟ مهدی زارع، زلزله‌شناس و محقق بین‌المللی زلزله در پاسخ به این پرسش می گوید: فرآیند مدیریت بحران عمدتا یک فعالیت پیشگیرانه است. بدان معنی که به صورت پیش فعال باید با درنظر گرفتن توان لرزه زایی و خطر و ریسک قابل انتظار، سه چهارم فعالیتها و بودجه ها را صرف پیشگیری (آمادگی، مقاوم سازی، آموزش، وضع و اعمال قوانین، اصلاح و بهسازی زیر ساختهای مهم) کرد. البته هرگاه زمین لرزه رخ دهد لازم است «پاسخ علمی» و نه واکنش احساسی و یا مقابله صرفا اجرایی و عملیاتی فیزیکی با تبعات بحران اجرا شود. پدیده های گوناگونی از ایجاد هراس و نگرانی (مانند آنچه در هنگام زمین لرزه ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ در فریمان و مشهد رخ داد)، تا ویرانی کامل زیرساختهای شهر (مانند چیزی که در ۵ دیماه ۸۲ در بم رخ داد، و البته فروریخت ساختمان پلاسکو نمادی موردی از ویرانی در پایتخت بود) قابل انتظار است. البته اگر زمین لرزه در پایتخت رخ دهد می تواند اساس حکمرانی و اراده امور را متلاشی کند (مانند چیزی که در ۲۲ دیماه ۱۳۸۸ در پایتخت کشور هائیتی در پی یک زمین لرزه با بزرگای ۷.۱ در نزدیکی پایتخت – پرت او پرنس- رخ داد.)
این زلزله شناس اضافه می کند: دولت ها در حدود ۲۵ سال اخیر به ویژه پس
از زمین لرزه ۳۱ خرداد ۶۹ منجیل، عمدتا فعالیت هایی در جهت کنترل تبعات
زمین لرزه ها و در جهت بازسازی بعد از رویداد انجام داده اند ولی هم این
نوع فعالیتها و هم فعالیتهای پیشگیرانه همگی ناقص و البته محدود بوده اند.
ایجاد سازمان مدیریت بحران کشور و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران در
شهرداری ها از
دولت ها در حدود ۲۵ سال اخیر به ویژه پس از زمین لرزه ۳۱
خرداد ۶۹ منجیل، عمدتا فعالیتهایی در جهت کنترل تبعات زمین لرزه ها و در
جهت بازسازی بعد از رویداد انجام داده اند ولی هم این نوع فعالیتها و هم
فعالیتهای پیشگیرانه همگی ناقص و البته محدود بوده اند
جمله این تمهیدات
است. برنامه های بهسازی و مقاوم سازی عمدتا بعد از زلزله های مهمی مانند
زلزله ۱۳۸۲ بم مطرح و پیگیری شده و البته پس از مدتی به صورت کم فروغ و کم
توان ادامه یافته اند. اخیرا در طی ماه گذشته تصویب نقشه پهنه های گسلی
پایتخت در شورای عالی شهرسازی، گامی به پیش در جهت رعایت ضوابط ویژه ساخت و
ساز در حریم گسل های فعال بود. این نقشه های تهیه شده مانند هر نقشه دیگری
می تواند در آینده با مطالعات دقیق‌تر تکمیل و بهتر شود ولی در شرایطی که
به دلیل (بهانه!) عدم وجود نقشه قانونی از گسلها، عملا هرنوع ساخت ساختمان
با هر نوع ارتفاعی در همه جای پهنه شهری تهران و پیرامون ممکن بوده است و
کیفیت ساخت و ساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه سازی نیز در هیچ فرآیند
قانونی و سخت گیرانه ای کنترل نشده و عملا شهرسازی و توسعه شهری در حریم
پهنه گسلهای فعال شهر تهران به صورت شتابان به ویژه در ۵۰ سال اخیر دنبال
شده است، این کار تلاشی است که با تایید کارگروه تخصصی زلزله و زمین لغزش
لایه های زمین شورای هماهنگی مدیریت بحران کشور، صورت گرفته و قابل ستایش
است.
تهران دارای بیشترین مدارس نیازمند بازسازی
بسیاری از ساختمان های تهران در برابر زلزله آسیب پذیر هستند. مدارس و بیمارستان ها از جمله ساختمان های خدماتی هستند که در صورت زلزله احتمالی پایتخت بیشتر در معرض تخریب قرار دارند . به تازگی رییس شورای شهر تهران گفته است:۷۰۰ مدرسه پایتخت با یک طوفان فرو می ریزد . این نگرانی را مسئولان آموزش و پرورش نیز بارها اعلام کرده اند . طبق اعلام سازمان نوسازی مدارس، تهران دارای بیشترین مدارس نیازمند بازسازی است. در تهران به دلیل قدمت مدارس و جمعیت زیاد دانش‌آموزی مدارس زود به مرحله استهلاک می‌رسند.
اما چه تعداد از مدارس تهران در برابر زلزله مقاوم هستند؟ عباسعلی باقری مدیرکل آموزش و پرورش شهر تهران می گوید: ۱۰۰۰ مدرسه از ۴ هزار مدرسه تهران نیاز به مناسب سازی داشته و همچنین ۷۰۰ مورد از مدارس در شهر تهران نیازمند ایمن سازی در برابر خطر زلزله هستند. زهرا نژادبهرام،عضو هیأت رئیسه شورای شهر تهران هم با بیان اینکه طبق قانون، شهرداری مکلف به ایمن سازی فضاهای ناایمن است، می گوید: در حال حاضر مدارسی در تهران وجود دارد که یا استیجاری بوده یا بخشی از آن وقفی است و متعلق به آموزش و پرورش نیست.
وی با بیان اینکه آموزش و پرورش باید اقداماتی اساسی نسبت به موضوع نوسازی مدارس انجام دهد، می گوید: استان تهران دارای پولدارترین مجمع خیرین مدرسه ساز است و طبق آماری که آموزش و پرورش در جلسه شورای شهر ارائه کرد ۷۰۰ مدرسه در معرض آسیب در تهران وجود دارد که باید در دستور کار مجمع خیرین و سازمان نوسازی مدارس قرار بگیرد.
وقتی بیمارستان ها هم در زلزله به دادمان نمی رسند
طبق آماری که آموزش و پرورش در جلسه شورای شهر ارائه کرد ۷۰۰ مدرسه در
معرض آسیب در تهران وجود دارد که باید در دستور کار مجمع خیرین و سازمان
نوسازی مدارس قرار بگیرد
تصور این که بعد از زلزله بیمارستان های شهر هم
قابل استفاده نباشند و نشود زخمی ها و نجات یافتگان را هم به مکانی برای
درمان برد سخت است اما حقیقت این است که بسیاری از بیمارستان های پایتخت
فرسوده است و در برابر زلزله آسیب پذیر .
به اعتقاد فعالان حوزه سلامت دریک دهه گذشته برای نوسازی، بازسازی و افزایش تعداد بیمارستان های تازه ساخت در کشور به ویژه درشهرهای کوچک اقدامات قابل قبولی انجام شده ، اما در تهران متناسب و متناظر با شهرستان ها توجه به نوسازی بافت فرسوده دردستور کارنبوده است.به اعتقاد آنها در صورت وقوع بحران درتهران مراکز درمانی و بیمارستان های فرسوده درمعرض خطر جدی هستند و بسیاری از بیمارستان های دولتی در تهران قدمت ۴۰ ساله دارند .
این موضوع را هادی ایازی، معاون اجتماعی وزیر بهداشت هم تایید می کند و می گوید: شهر تهران بر روی گسلهای متفاوت زلزله قرار دارد و حوادث طبیعی و غیرطبیعی زیادی آن را تهدید می‌کند؛ این درحالیست که بیمارستان‌های ما از نظر وضعیت ساخت‌وساز، شرایط خوبی ندارد و بیمارستان‌های فرسوده تهران روی گسل زلزله است.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز به مطالعاتی در خصوص وضعیت بیمارستان های شهر تهران در زمان وقوع حادثه زلزله اشاره می کند و می گوید: بر اساس این مطالعات که درسال ۱۳۹۰ انجام شده، تهران دارای ۱۲۶ بیمارستان است که این بیمارستان‌ها ۵۸۳ ساختمان را در اختیار دارند.
بررسی های کارشناسی گواه آن بوده است که از این ۱۲۶ بیمارستان سطح شهر
تهران، ۴۲ درصد از بیمارستان ها بعد از وقوع حادثه غیرقابل استفاده هستند
به
گفته احمد صادقی متاسفانه بررسی های کارشناسی گواه آن بوده است که از این
۱۲۶ بیمارستان سطح شهر تهران، ۴۲ درصد از بیمارستان ها بعد از وقوع حادثه
غیرقابل استفاده هستند که البته این موضوع با لحاظ سناریوی فرضی در بدترین
شرایط است. در زمان وقوع زلزله فرضی تهران با بدترین شرایط، تنها ۹ درصد
بیمارستان ها بدون خسارت هستند و اقدامات امدادی و اورژانسی به طور کامل می
تواند در آنها ارائه شود.
کاستی‌های پایتخت در برابر زلزله اعلام شود
اما نظر شهردار تهران به بدبینی کارشناسان این حوزه نیست. محمدعلی نجفی در یک گفت‌وگوی تلویزیونی از یک آمادگی نسبی در برابر زلزله در تهران خبر داد و گفت: در ۱۰ پارک جنگلی تهران امکان اسکان برای جمعیتی حدود ۶۰۰ هزار نفر ایجاد شده و همچنین ۵۰ هزار بسته کمک‌های اولیه فراهم شده است.
او درباره سوله‌های مدیریت بحران شهر تهران می گوید: ۱۱۰ پایگاه یا سوله در اختیار بخش‌های مختلف بود که در حال پس‌گرفتن آنها هستیم که یکی هم در اختیار صداوسیما بود. بنابراین آمادگی نسبی در تهران برای مقابله با حوادث غیرمترقبه مثل زلزله وجود دارد. البته همچنان هم آمادگی برای مقابله با زلزله در تهران کافی نیست، چون حدود ٥٥ کیلومتر مربع از مساحت حریم شهری تهران روی گسل قرار دارد و بدتر از همه اینکه حدود ٢٠٠ ساختمان بلندمرتبه تهران روی گسلها ساخته شده‌اند؛ موضوعی که میزان تخریب‌ها را افزایش خواهد داد.
تهران آماده مقابله با زلزله نیست این را همه می دانیم. مشکلات و کمبودها نیز مشخص است. اما به نظر می رسد در این سال ها همیشه علاقمند به گفتار درمانی بوده ایم و کم تر به راهکارهای عملیاتی پرداخته ایم.