«جنگ، جنگ نظامی نیست. جنگ کالاست. خیال‌مان از امنیت و سیاست راحت است، ولی نمی‌دانیم پایداری آن وابسته به اقتصاد است.
در حالی که سوریه و عراق سرزمین‌های استراتژیک مهمی برای ما هستند، تنها به مباحث سیاسی و امنیتی آنها فکر می‌کنیم و اقتصاد خودمان را فراموش کرده‌ایم.
بخشی از کار به حاکمیت، بخشی به نهادهای پشتیبانی‌کننده مثل بیمه و بانک و اتاق‌های بازرگانی، بخشی هم به خود فعالان اقتصادی مربوط است.
باید بدانند که جاده عراق بازار طلایی است ولی اتوبان نیست، سنگلاخ است با ماشین کروز خیلی لوکس و سانتی مانتال نمی‌شود در آن رفت. بلکه جیپ لازم است، مهارت کنترل برای رانندگی در سنگلاخ می‌خواهد. روحیه جنگجویی و رقابت اقتصادی لازم دارد.»
یحیی آل اسحاق، مردی که موهای خود را در تجارت سپید کرده و ریاست اتاق بازرگانی ایران و عراق را بر عهده دارد، چنین از وضعیت تجارت با همسایه‌ها روایت می‌کند.
در روزهای گذشته، اخبار مختلفی به‌گوش رسید که سوریه و عراق، با وضع تعرفه و ایجاد مشکل در خطوط اعتباری، برای تجارت ایران مشکل ایجاد کرده‌اند.
اخباری غیرمنتظره که با معادلات سیاسی ایران همخوانی ندارد. حسین سلاح ورزی، نایب رئیس اتاق ایران به تازگی خبر داده است که سوریه با وضع تعرفه‌های گوناگون عملاً مانع صادرات ایران شده و سوری‌ها به مصرف کالاهای ترک تمایل دارند. از طرف دیگر عراق نیز تعرفه لبنیات ایرانی را از 5 به 25 درصد رسانده و تعرفه آبمیوه‌ها را نیز از 30 به 130 درصد رسانده است. البته تنها برای محصولات ایرانی، کشورهای دیگر مانند عربستان براحتی در این بازارها جولان داده‌اند.
بر اساس آمار گمرک، ارزش صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای همسایه در سال 95 مجموعاً حدود 13.3 میلیارد دلار بود که در مقایسه با آمار واردات، رقم ناچیزی به حساب می‌آید؛ طی سال گذشته 30 میلیارد دلار کالا از کشورهای همسایه به ایران وارد شد.
عراق پس از چین و امارات متحده در سال گذشته، سومین شریک تجاری ایران بوده است. بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، سهم عراق از صادرات ایران با ظهور داعش در اواخر دهه 80 روند کاهشی را دنبال کرد. در سال 88، کشور عراق با سهم 30 درصدی از صادرات ایران، نخستین شریک صادراتی کشور محسوب می‌شد، اما این سهم در سال 90 به 20 درصد کاهش یافت. در سال 92 نیز 23 درصد از کل صادرات ایران به کشورعراق صورت گرفت. در سه سال اخیر با تضعیف داعش، صادرات به عراق مجدد افزایش یافت.
در سال 95،6 میلیارد و 131 میلیون دلار کالا به عراق صادر شد که 2 درصد نیز بیشتر از سال قبل بود. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد حالا که داعش به پایان خود رسیده است، سهم ایران از بازار این کشورها به خاطر سنگ‌اندازی خود آنها، در حال آب رفتن است.
یحیی آل اسحاق، رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق از زیر و بم مشکلات تجاری ایران و عراق روایت کرده و می‌گوید:«صحبت‌های ما کمتر از نیم ساعت طول کشید، اما برای من این نیم ساعت است به علاوه 40 سال حضور در تجارت جمهوری اسلامی ایران.» بر اساس روایت او، مشکلات بانکی حتی برای تجارت با عراق نیز وجود دارد. از طرف دیگر، پروژه‌های بزرگی در عراق به انجام رسیده که آنها هنوز پول آن را به پیمانکاران ایرانی پرداخت نکرده‌اند.
با وجود این اخیراً نیز مشکلات تازه‌ای ایجاد شده است. اقدامات عراق و سوریه برای رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق نیز غیرمنتظره است و اعتقاد دارد که این اتفاق‌ها ناشی از عدم درک صحیح از اقتصاد در معادلات سیاسی است. آل‌اسحاق می‌گوید: «زمانی که از عراقی‌ها می‌پرسیم چرا این تعرفه‌ها را وضع می‌کنید، می‌گویند که ما هم می‌خواهیم خودکفا شویم و مثل شما می‌خواهیم با محدودیت واردات فضا را برای سرمایه‌گذاران داخلی سودآور کنیم.
آنها با بهانه بهبود فضا در داخل عراق تعرفه‌ها را بالا برده‌اند. باشد، این تصمیم داخلی خودشان است اما تبعیض چرا؟ چرا تعرفه‌ها را برای ما یک جور و برای دیگران جور دیگر حساب می‌کنید؟ این قابل قبول نیست. باید اصل کامله الوداد یعنی عدم تبعیض در برخوردهای تجاری رعایت شود. نمی‌شود که تعرفه ما با عربستان و اردن و ترکیه فرق داشته باشد و برخوردهای بوروکراتیک هم متفاوت باشد. در عمل فضا برای عربستانی‌ها بهتر و آرام‌تر تمام می‌شود.»
صادرات غیرنفتی ایران به عراق از سال 1388 تا 1391 سیری آرام و صعودی را طی کرده و در سال 1391 از مرز 5 میلیارد دلار عبور کرده بود اما در سال 1392 همزمان با قدرت‌گیری داعش در منطقه، با افت مواجه شد و 4.8 درصد نسبت به قبل از آن کاهش یافت. سیمان، از جمله محصولاتی بود که صادراتش به عراق کاهش پیدا کرد.
داعش با بر هم زدن فعالیتهای عمرانی و ساختمانی، ساخت و ساز را در عراق کاهش داد و در نتیجه عراقی‌ها که بزرگ‌ترین مشتری سیمان ایرانی بودند، سیمان کمتری از ایران خریدند. حالا که خطر حضور مستقیم داعش از سر منطقه رفع شده است، در نخستین نگاه چشم‌انداز مثبتی برای مراودات اقتصادی به‌نظر می‌رسد. اما در حقیقت، معادلات به‌طرز دیگری چیده شده‌اند. آل اسحاق،رئیس اتاق ایران و عراق در این معادله وزن سنگینی به عربستان می‌دهد.
نفوذ تجاری به سبک عربستان
«رقیب ما یعنی عربستان از اول با برنامه دیگری وارد بازار عراق شده است. هدفگذاری داعش و هزینه‌های این جریان برای آنها نتیجه‌ای نداده است. حالا این هزینه‌ها را در حوزه اقتصادی صرف می‌کنند. یارانه می‌دهند. به کارگزارا‌نشان می‌گویند که فعال اقتصادی ایرانی را بیرون کن، من هزینه‌اش را می‌پردازم. نسیه بده و رقابت کن.» آل اسحاق نفوذ عربستان را در جریان تجاری عراق چنین شرح می‌دهد و می‌گوید:«حاکمیت عربستان برنامه دقیقی دارد و بعضی از مشکلات فعالان اقتصادی را بیمه می‌کند. مشکل ما این است که در حوزه اقتصاد، عزیزان نمی‌خواهند هزینه کنند. می‌گویند فعال اقتصادی خودش برود همه مسائل را برای بیمه و سیاست‌ها حل کند در حالی که رقیب ما از جای دیگری حمایت می‌شود. آنچه در فضای اقتصادی امروز عراق می‌گذرد، تحت حاکمیت بیرونی است و زمینه رقابت را از ما گرفته است. مثلاً در پروژه‌های عمرانی پیمانکاران ما هم می‌توانند در مزایده‌ها برنده شوند ولی شرکت‌های وابسته به عربستان فاینانس مالی را تضمین می‌کنند ولی ما اینجا تضمینی نداریم و با مشکلات حرفه‌ای اقتصادی مواجهیم.»
بر اساس آمار ارائه شده اتاق مشترک ایران و عراق، در شش ماهه نخست امسال بیش از سه میلیارد و ۲۷۷ میلیون دلار صادرات از ایران به عراق انجام شد و ایران توانست رکورد صادرات ماهانه ۶۰۰ میلیون دلاری خود به عراق را حفظ کند اما حالا مشکلاتی سر راه به حساب می‌آید.
یحیی آل اسحاق، تاجری موسپید معتقد است که این مسأله نیز از عدم بینش اقتصاد سیاسی ناشی می‌شود. او می‌گوید: «به رغم اینکه معتقدیم روابط ایران با عراق و سوریه استراتژیک و حتی توسعه‌ای است، به حوزه‌های سیاسی و امنیتی محدود شده‌ایم.
تصور این است که در حوزه‌های امنیتی و سیاسی اقتدار کامل است و داعش از آنجا رفته ولی پایداری این مسأله، به‌شاخص‌های اقتصادی مربوط است. اگر بخواهیم اقتدار خود را حفظ کنیم، کار به حسن روابط اقتصادی گره خورده است. حاکمیت باید با مذاکرات سیاسی، جاده را آماده کند، نه اینکه تحت عناوین مختلف سنگ‌اندازی کند، مشکلات بیمه، ویزا و... را باید با مذاکرات سیاسی حل کرد. تا 15 سال آینده، عراق بازاری طلایی خواهد ماند و اروپایی‌ها نیز به اینجا سرازیر می‌شوند، آن زمان می‌بینیم که با غفلت بازار را از دست داده‌ایم.» به اعتقاد یحیی آل اسحاق، دولت باید با دیپلماسی اقتصادی وارد عمل شود.