نظام نوپا و جوان مدیریت HSE در صنعت نفت کشور گرچه رشد خوبی داشته است، اما با بهترین عملکردهای جهانی و بین‌المللی فاصله زیادی دارد و نیازمند ایجاد فرهنگ سازمانی، حمایت ویژه کارکنان به ویژه مدیران صنعت نفت و اتخاذ راهبردها و رویکردهای متعدد HSE برای دستیابی به عملکردی در تراز بین‌المللی است
به گزارش پایداری ملی، بنابراین به گواه تاریخ، واحدهای آتش‌نشانی ایجاد شده در صنعت نفت، از قدیمی‌ترین واحدهای آتش‌نشانی کشور به شمار می‌روند و صنعت نفت در این زمینه نیز همچون بسیاری حوزه‌های دیگر پیشرو بوده است.
نظام مدیریت HSE که ترجمه لغوی آن بهداشت، ایمنی و محیط زیست است، وظیفه‌ای بسیار فراتر در حوزه حوادث آن هم در محیط‌های صنعتی به عهده دارد؛ این نظام که می‌توان آن را سیستمی یکپارچه و پیشرفته از اقدامهای آینده نگر و پیشگیرانه به منظور کاهش حوادث و آسیب‌های معنوی و مادی ناشی از آن به انسان و طبیعت و نیز کاهش آسیب‌های ناشی از فعالیت صنعتی در محیط زیست دانست، با قدمتی حدود 14 سال در صنعت نفت کشور، بر اساس الگوی انجمن بین‌المللی تولید کنندگان نفت و گاز (OGP) اواخر سال ٨1 و در زمان وزارت مهندس بیژن زنگنه تهیه، تصویب و ابلاغ شد و ساختار مدیریت آن از بالاترین سطح وزارت نفت تا شرکت‌های تابعه طرح‌ریزی و سمت‌های سازمانی آن ساختاردهی و ایجاد شد.
به مناسبت فرارسیدن سال نو در گفت‌وگو با سیدباقر مرتضوی، مشاور وزیر و مدیرکل بهداشت، ایمنی، محیط زیست و پدافند غیرعامل وزارت نفت، آخرین تحولات، افق پیش رو و موانع توسعه در این حوزه را مورد بررسی قرار داده‌ایم؛ وی معتقد است هدف از ایجاد واحدهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست در دنیا توجه به نیروی انسانی به عنوان با ارزش‌ترین سرمایه شرکت‌های صنعتی و کاهش و کنترل خسارات است که نگاه راهبردی و نه کوتاه مدت به مقوله HSE و توسعه یکپارچه آن در سراسر فرآیندهای سازمان، شاه کلید دستیابی به این هدف است؛ گفت‌وگوی هفتهنامه «مشعل» با سکاندار این حوزه حساس در صنعت نفت را که هم اکنون نقشی تعیین کننده و سرنوشت ساز در صنایع نفتی دنیا ایفا می‌کند، می‌خوانید.
*آقای دکتر برای شروع، بهداشت، ایمنی و محیط زیست صنعت نفت در مقایسه با صنایع نفتی دنیا بهویژه کشورهای توسعه یافته در چه جایگاهی قرار دارد؟
نظام نوپا و جوان مدیریت HSE در صنعت نفت کشور گرچه رشد خوبی داشته است، اما با بهترین عملکردهای جهانی و بین‌المللی فاصله زیادی دارد و نیازمند ایجاد فرهنگ سازمانی، حمایت ویژه کارکنان به ویژه مدیران صنعت نفت و اتخاذ راهبردها و رویکردهای متعدد HSE برای دستیابی به عملکردی در تراز بین‌المللی است؛ خوشبختانه هم اکنون مدیران ارشد صنعت نفت به موضوعهای HSE به عنوان یک اولویت نگاه می‌کنند و نیروی انسانی، کارشناسی HSE صنعت نفت رشد کیفی و کمی قابل قبولی دارد، اما متناسب با پیشرفت روز این حوزه در جنبه‌های دانش، مهارت و تربیت مدیران HSE و ارتقای ساختارهای سازمانی آن، باید رویکردهای مناسبی برای ارتقای نیروی کارشناسی اتخاذ شود.
*پس از حدود 14 سال از شکل گیری حوزه بهداشت، ایمنی، محیط زیست و اخیرا پدافند غیرعامل در وزارت نفت، ارزیابی شما از روند توسعه این حوزه چیست؟
ارزیابی دقیق و تجزیه و تحلیل روند توسعه ای نیازمند تعریف شاخص های صحیح و بررسی و مقایسه شاخص‌های عملکردی تخصصی و مدیریتی بهداشت، ایمنی، محیط زیست و پدافند غیرعامل است که نتایج معناداری از آنها استخراج شود و قابل مقایسه با شرکت‌های مشابه معتبر و پیشرو باشد؛ از سال ٩4 و در ادامه فعالیت‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده است و با مشارکت همکاران HSE در شرکت‌های اصلی و تابعه، در شاخص‌ها بازنگری و تلاش شد زمینه مناسب برای ارزیابی صحیح از وضع موجود فراهم شود؛ تا پیش از استقرار نظام مدیریت HSE به دلیل توجه تک بعدی به عملکرد واکنشی، مدیریت ریسک‌های HSE مطرح نبود، اما در سال‌های اخیر، توجه به رویکردهای پیشگیرانه از وقوع حوادث در همه فعالیت‌ها سبب شد مخاطرههای ناشی از گسترش طرح‌های توسعه ای و افزایش خدمات پیمانکاری تا حد قابل ملاحظه ای مدیریت شود که در غیر این صورت متحمل پیامدهای ناگوار و صرف هزینه‌های غیر قابل مقایسه با امروز بودیم.
در گزارش کامل تحلیلی که سال ٩4 از روند شاخص‌های حوادث صنعت نفت در دوره ای 10 ساله تهیه شد، تعداد حوادث منجر به فوت در سه سال گذشته نسبت به میانگین دوره 10 ساله بیش از ٥0 درصد و همچنین تعداد حوادث منجر به فوت در ده ماه اول سال ٩٥ نسبت به مدت مشابه در سال ٩4 بیش از 30 درصد کاهش یافته است.
*عمده چالش‌های این حوزه در صنعت نفت چیست؟
ماموریت و وظایف واحدهای HSE در زمان تولد این نظام در صنعت نفت کشور با انتظارهای کنونی سازمان‌ها از این واحدها به هیچ عنوان قابل قیاس نیست و هم اکنون واحدهای HSE در جنبه‌های مختلف از جمله طراحی و مهندسی، ساختمان و نصب، راه‌اندازی و عملیات به صورت جدی ورود کرده‌اند و این واحدها با انتظارهای کنونی، نیازمند تخصیص منابع جدید، ارتقای دانش و مهارت کارشناسی HSE و روزآمد کردن ساختارهای سازمانی است؛ از طرفی همزمان با استقرار این نظام در صنعت نفت فعالیت‌ها به بخش خصوصی منتقل شد و توسعه گسترده عملیات پیمانکاران در واحدهای صنعت نفت اتفاق افتاد که متناسب با این رشد و در توازن با ریسک‌ها و حجم عملیات، حوزه HSE شرکت‌های پیمانکار رشد نکرده است؛ واگذاری واحدهای پتروشیمی و پالایشی به بخش غیردولتی همزمان با فعالیت‌های توسعه‌ای این بخش نیز چالش دیگری در بخش HSE است، زیرا این واگذاری‌ها در حالی انجام شده که همچنان ضوابط و مقررات قانونی رگولاتوری در این بخش وجود ندارد و شرکت‌های پتروشیمی واگذار شده به بخش غیردولتی، خود را ملزم به تبعیت از ضوابط و الزامهای ایمنی وزارت نفت و به تبع آن پاسخگویی در این حوزه نمی‌دانند.
متاسفانه به دلیل خلاهای قانونی نظارت سازمانی قوی و موثر و ضمانت اجرایی لازم بر وضع ایمنی شرکت‌های واگذار شده به بخش غیردولتی وجود ندارد که البته در این مورد تفاهمنامه ایمنی میان وزارت نفت و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در خصوص تبیین الزامات ایمنی واحدهای پتروشیمی واگذار شده به بخش غیر دولتی تهیه و هفتم آذرماه امسال به امضای دو وزیر رسید و به شرکت‌های اصلی ابلاغ شد؛ موضوع تدوین ضوابط رگولاتوری نیز توسط معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی با همکاری شورای رقابت در حال پیگیری جدی است.
*فرهنگ نقش موثری در نهادینه شدن اصول بهداشت، ایمنی و محیط زیست در محیط‌های صنعتی دارد، عوامل و موانع موثر در پیاده سازی اهداف HSE در صنعت نفت کشور کدامند و چگونه می‌توان از تمام امکانات و ابزارهای موجود در جهت توسعه این بخش بهره جست؟
به طور کلی هدف اصلی نظام مدیریت HSE و پدافند غیرعامل پیشگیری، کاهش و کنترل خسارات (Loss Control) و همچنین پایداری و تداوم کسب و کار و عملیات و خدمات است و دستیابی به این هدف، نیازمند اتخاذ رویکردها و راهبردهای چند وجهی و میان مدت است که البته این موضوع صرفا وظیفه واحدهای HSE نبوده و همه واحدهای سازمانی در تمام سطوح در آن نقش دارند.
دستیابی به هدف پیشگیری از خسارت نیازمند دو بستر اصلی مدیریت ریسک و مدیریت دارایی‌های فیزیکی است و این دو بستر خروجی مستقیم سه فرایند عملیات، نگهداری و HSE است، بنابراین مهمترین و اثربخش ترین ابزار دستیابی به اهداف HSE در یک کلام نگاه راهبردی و نه کوتاه مدت به مقوله HSE و توسعه یکپارچه آن در سراسر فرایندهای سازمان است و دستیابی به آن نیازمند تعهد عمیق و مشهود مدیران ارشد و کارکنان سازمان به HSE است که از آن به عنوان فرهنگ HSE یاد می‌شود.
از طرفی با در نظر گرفتن هدف اصلی پیشگیری، کنترل و کاهش خسارات، مهمترین هدف فرعی مورد نیاز، کاهش نرخ حوادث و رویدادها است و منظور از رویداد تنها مفهوم پرسنلی آن نیست و همه ابعاد آن از پرسنلی، بیماری‌ها، رویدادهای زیست محیطی، آسیب‌های دستگاهی و ... مد نظر است، بنابراین اگر سازمانی موفق به کنترل نرخ وقوع رویدادها شود تا حدود زیادی موفق به کنترل خسارات خود شده است.
*کاهش نرخ وقوع رویدادها در صنایع نفت و گاز چگونه محقق می‌شود؟
نخستین عامل تاثیرگذار در این زمینه فناوری و استانداردها شامل بهبودهای مهندسی و سخت افزاری و به کارگیری فرصت‌های کنترل ریسک در مرحله طراحی است. بر اساس بررسی‌های انجام شده، حدود ٧0 درصد فرصت‌های کاهش ریسک در مرحله طراحی وجود دارد و چنانچه در این مرحله، این فرصت‌ها به دلایل مختلف نظیر ضعف در طراحی یا عدم توجه کافی به مقوله HSE در طراحی از دست برود، در مرحله بهره‌برداری کنترل این ریسک‌های باقی مانده بسیار دشوار و هزینه بر است و گاه غیر ممکن است.
دومین عامل ایجاد نظام مدیریت HSE با تاکید بر مدیریت یکپارچه در همه جنبه‌های ایمنی، بهداشت، محیط زیست و مدیریت ریسک‌های عملیاتی و انطباق با الزامات و رویه‌ها و نظام کنترل و پایش و اقدام اصلاحی است و مرحله سوم که بسیار مهم بوده و تضمین کننده موفقیت تلاش‌های سازمان و سرمایه‌گذاری انجام شده در مراحل اول و دوم است، فرهنگ HSE است که مبتنی بر رفتار فردی کارکنان یک مجموعه بر مبنای اهداف، مقاصد مشترک، تعهد رهبری مشهود و پاسخگویی بوده و منجر به تولید یک هنجار رفتاری در سازمان و نهایتا کاهش چشمگیر حوادث می‌شود که از آن به عنوان فرهنگ HSE یاد می‌شود؛ بنابراین HSE در تمامی لایه‌ها از ایده تا طراحی و در تمامی مراحل ساخت و ساز، بهره‌برداری و عملیات تا مراحل برچیدن، تدارکات، خرید کالا و خدمات، مدیریت تغییر و مدیریت ارتباطات نقشی پیچیده و سرنوشت‌ساز دارد که استقرار همه این عوامل نیازمند مشارکت همگانی و فراگیر همه فرآیندهای سازمانی است.
*عوامل برون سازمانی در این میان تا چه حد اثرگذار است؟
سهم عوامل برون سازمانی در حصول موفقیت HSE در سازمان پررنگ است که از آن جمله می‌توان به وجود مقررات رگولاتوری و نظارتی بالادستی HSE و دیگری مطالبه ذینفعان اشاره کرد که البته خوشبختانه مورد دوم رو به گسترش است؛ امروزه با توجه به توسعه فراگیر اینترنت و ورود شبکه‌های مجازی به فضای الکترونیک، به محض وقوع هر واقعه و رویداد حتی کوچک در صنعت نفت بلافاصله موضوع ابتدا از طریق فضای مجازی گسترش می‌یاید و در ادامه رسانه‌ها نیز به آن می‌پردازند که این موضوع، سبب حساسیت بیشتر مدیران به رویدادها و حوادث شده است و در نهایت به تقویت HSE و سهولت دستیابی به اهداف عالی آن منجر خواهد شد.
*آقای دکتر، عمده دلایل رخدادهای صنعت نفت در سال‌های اخیر متوجه نقص در کدام حوزه‌هاست؟
اصولا وقوع یک حادثه، نتیجه زنجیره‌ای از علل است و علت واحد ندارد، اما در بررسی علل وقوع حوادث به طور کلی دو دسته علت مد نظر قرار می‌گیرد که یکی عوامل مستقیم حادثه یا همان علتی که بی‌واسطه منجر به وقوع حادثه شده است.
برای نمونه در حادثه انفجار یک مخزن در اثر افزایش فشار، دلیل مستقیم حادثه افزایش فشار درونی مخزن به سطح غیر قابل قبول است و دسته دوم، علل ریشه‌ای است که در واقع علل و عواملی است که زمینه بروز علت مستقیم را فراهم کرده‌اند و در اثر نقص در لایه‌های دفاعی ایمنی شکل می‌گیرند؛ نقص در لایه‌های متعدد دفاعی ایمنی شامل ارزیابی ریسک، طراحی، تضمین کیفیت، نگهداری دارایی‌های فیزیکی، مدیریت تغییر و رفتار کارکنان و تشکیل زنجیره رویداد منجر به وقوع حادثه خواهد شد و در بررسی حوادث صنایع نفتی دنیا ردپای نقص در همه این لایه‌ها را مشاهده می‌کنید که البته در برخی موارد نقص در یکی یا چند لایه عمده‌تر است.
در بررسی که شرکت شورون (CHEVRON) در علل ریشه‌ای حوادث انجام داده است، مشاهده شد در بیش از ٨0 درصد، نقص در رویه‌های ایمن کار یکی از علل ریشه ای دخیل و علل شایع بعدی به ترتیب نقص در ارزیابی ریسک، ایمنی پیمانکاران، ضعف در سرپرستی، آموزش و صلاحیت بوده است.
بررسی علل حوادث رخ داده در صنعت نفت کشور نیز، موید همین موارد است. سال گذشته اطلاعات و آمار کل حوادث منجر به فوت صنعت نفت از سال 13٨٥ تا سال 13٩4 همه شرکت‌های دولتی و واگذار شده به بخش غیر دولتی جمع‌آوری و علل ریشه‌ای آن مورد بررسی و تحلیل و اقدامهای پیشگیرانه و اصلاحی لازم در دستور کار قرار گرفت.
نتایج این تحلیل نشان می‌دهد علل عمده وقوع حوادث در صنعت نفت، نقص در رویه‌های عملیاتی و عدم نظارت موثر در لایه‌های سرپرستی مستقیم است. از این رو تهیه و تدوین ضوابط و الزامات یکپارچه HSE صنعت نفت در دستور کار اداره کل بهداشت، ایمنی، محیط زیست و پدافند غیرعامل قرار گرفت که به دنبال آن تاکنون 14 سند راهنما، 2 سند روش اجرایی و 4 سند دستورعمل در حوزه‌ای HSE تدوین و جهت اجرا ابلاغ شده است.
همچنین با توجه این‌که حدود ٩0 درصد حوادث منجر به فوت در سال‌های اخیر در صنعت نفت مربوط به بخش پیمانکاری است، با تدوین شیوه نامه الزامات HSE پیمانکاران در بخش عمومی قراردادها و تقویت مدیریت HSE پیمانکاران و ابلاغ آن در سال گذشته، انتظار می رود حوادث تکراری حوزه پیمانکاران به مرور روند نزولی را طی کند و به جایگاهی برسیم که در کنار تمامی فعالیت‌ها و خدمات صنعت نفت، حتی در بخش‌های برون سپاری شده، تولید پاک از طریق محیط‌های کاری ایمن و کارکنان سالم تضمین شود.
از طرفی لازم است اشاره کنم هیئت دوم بدوی رسیدگی به تخلفات اداری کارکنان صنعت نفت که متولی رسیدگی به تخلفات HSE کارکنان است، تمامی پرونده‌های حوادث منجر به فوت و آتش سوزی‌های منجر به خسارت را به صورت جدی مورد بررسی قرار داده و در صورت احراز قصور یا تقصیر کارکنان با توجه به شرح وظایف و ضوابط مرتبط، احکام انضباطی لازم را صادر می‌کند.
*مدیریتهای واحدهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست وزارت نفت پس از وقوع یک حادثه، چه اقداماتی انجام می‌دهد و چگونه می‌توان با نشر تجارب به دست آمده از حوادث به ویژه برای کارکنانی که مستقیما با تاسیسات سر و کار دارند، از تکرار آن جلوگیری کرد؟
بررسی همه حوادث منجر به فوت و آتش‌سوزی‌های عمده ازسوی این اداره کل و تهیه گزارش‌های کامل از این حوادث و علل دقیق وقوع آن، به اشتراک گذاری درس‌های آموخته شده از حادثه از طریق سایت اداره کل HSE و پدافند غیرعامل و نظارت و پیگیری مستمر و حصول اطمینان از رفع علل و ایجاد شرایط ایمن کار، پیشنهاد موارد پیشگیرانه و اصلاحی به دست آمده از بررسی حوادث به تمامی زیرمجموعه‌ها و نیز تهیه انیمیشن‌های آموزشی بازسازی حوادث، از جمله اقداماتی است که پس از وقوع حوادث انجام می‌شود.
*تجهیزات مورد استفاده در تاسیسات صنعتی و مهار حوادث چه نقشی در کاهش میزان آمار حوادث و میزان خسارات جانی و مالی دارند؟
بهطوراصولی تجهیزات و امکانات مقابله با شرایط اضطراری نظیر تجهیزات مقابله با حریق، انتشار گاز، ریزش و نشت و ... در دو گروه تجهیزات ثابت و سیار تقسیم‌بندی می‌شود.
تجهیزات ثابت در زمان طراحی تاسیسات و همزمان با طراحی سایر عناصر و تجهیزات عملیاتی ازسوی شرکت‌های طراح پیش بینی و نصب می شود و تجهیزات سیار شامل خودروهای آتش نشانی در طول چرخه حیات تاسیسات به ویژه از زمان بهره‌برداری به همراه ناوگان و نیروی انسانی مربوطه در ساختار سازمانی هر واحد پیش‌بینی می‌شود که ظرفیت و استعدادهای تجهیزاتی و نیروی انسانی آن نیز در طول چرخه حیات تاسیسات متغیر خواهد بود.
براساس بخشنامه دوم اردیبهشت ٩4 وزیر نفت، همه شرکت‌های فرعی و تاسیسات صنعت نفت موظف شدند با به کارگیری مشاوران و بهره‌گیری از توانمندی‌های داخلی نسبت به ارزیابی وضع موجود سامانه‌ها و تجهیزات و توانمندی‌های موجود در مدیریت شرایط اضطراری اقدام کنند و ضمن شناسایی نقاط ضعف در سامانه‌ها و تجهیزات ایمنی، پیشنهادهای لازم برای ارتقای وضعیت و دستیابی به شرایط مطلوب را تعیین کنند؛ از طرفی بر اساس الزامات استقرار نظام HSE در صنعت نفت تمامی زیرمجموعه‌ها موظف به تهیه و استقرار طرح واکنش در شرایط اضطراری یا ERP هستند که رویه‌های عملیاتی و دستورعمل‌های مربوط به آن تهیه شده است و طبق آن هر یک از تاسیسات و واحدها با توجه به ماهیت عملیات، موقعیت جغرافیایی، تجهیزات و امکانات فرایندی و پشتیبانی موجود باید سناریوهای محتمل وقوع حادثه را پیش‌بینی و درباره هر سناریو ضمن تبیین نقش و وظایف تخصصی هر یک از واحدهای مسئول، اقدامات واکنشی، عملیاتی و کنترلی مرتبط در زمان وقوع حادثه و ایجاد وضعیت اضطراری را طرح ریزی و تدوین و به استقرار آن، آموزش کارکنان مرتبط و برگزاری مانورهای عملیاتی ادواری اقدام کنند