عرفه؛ روز حق مداری و آراستگی روح و جان

حجاج و زائران خانه خدا در نهم ذی الحجه همزمان با روز عرفه با هر نژاد و ملیتی که هستند برای ادای بندگی خالصانه خود در صحرای سوزان عرفات گرد هم می آیند تا همنوا با تمام مسلمانان جهان ندای العفو سر دهند و به راز و نیاز با معبود خویش بپردازند و با توجه به فطرت و ذات پاک خویش از شیطان نفس رهایی یابند.

سرزمین عرفات جلگه ای وسیع و خشک در دامنه کوه جبل الرحمه در 24 کیلومتری جنوب شرق مکه و در فاصله میان «ثَویَه»، «عُرَنَه»، «نَمِرَه» تا «ذی المجاز» قرار دارد، منطقه ای که حجاج در روز عرفه به طرف آن می روند تا مهم ترین بخش از آیین های حج را انجام دهند. 

عرفه روزی است که پروردگار جهانیان در فرصتی دوباره بندگان را به طرف خویش فرامی خواند تا آنها با اعتراف به گناهان و با توبه و استغفار، غبار غفلت را از قلب های خود بزدایند و از درگاه خداوند متعال طلب عفو و آمرزش کنند.

حضرت محمد(ص) در ارتباط با جایگاه و اهمیت روز عرفه می فرمایند: «هنگامی که مردم در عرفات وقوف می کنند و حاجت های خود را با گریه و زاری درخواست می کنند، خداوند نزد فرشتگان به این مردم افتخار می کند و به فرشتگان خطاب می کند: آیا نمی بینید که بندگان من از راه های دور و غبارآلود به سمت من آمده اند و مالشان را در راه من خرج کرده اند و بدن ها را خسته کرده اند؟ به عزت و جلالم سوگند! گناهکارانشان را به نیکوکارانشان می بخشم و آنها را از گناه پاک می کنم، مانند روزی که از مادر متولد شده اند». 

«غسل، زیارت امام حسین(ع)، برپایی نماز، اعتراف به گناهان و خواندن دعای عرفه» از جمله اعمالی محسوب می شوند که انجام دادن آن در این روز سفارش شده است. امام حسین(ع) برای نخستین بار دعای عرفه را در مراسم حج خواند، این دعا آموزه هایی ارزشمند از اسلام برای شناخت انسان و خالق به شمار می رود و در مقدمه آن به چگونگی دستیابی انسان به معرفت می پردازد و در ادامه به مفاهیم والایی چون «ستایش حق تعالی، راز آفرینش انسان، اقرار به قدرت بی انتهای پروردگار، ناتوانی بشر از به جا آوردن شکر الهی و ستایش و سپاس معبود یگانه» اشاره دارد. 

«انس با پروردگار، اعتماد به نفس، ایجاد تعادل و آرامش، افزایش قدرت تحمل در برابر مشکلات، نجات از وابستگی های مادی و دنیوی، رهایی از غرور و خودخواهی، مشخص شدن ارزش انسان و آموزش های اخلاقی و اجتماعی» از دستاوردهای ارزشمند دعاها به ویژه مناجات های روز عرفه به حساب می آیند.

در فرازی زیبا از دعای عرفه می خوانیم: «خدای را سپاس که برای حکمش برگرداننده ای و برای بخشش بازدارنده ای و همانند ساخته ای ساخته هیچ سازنده ای نیست و او سخاوتمند وسعت بخش است. انواع مخلوقات را پدید آورد و ساخته ها را با حکمتش محکم کرد، طلیعه ها بر او پوشیده نمی ماند و ودیعه ها نزد او ضایع نمی شود پاداش دهنده هر سازنده و بی نیازکننده هر قناعت گر و رحم کننده بر هر نالان و فرو فرستنده سودها و نازل کننده کتاب جامع با نور درخشان است...» 

اما سال گذشته در دهم ذی الحجه 1436 هجری قمری با وقوع فاجعه ای تلخ و غمناک این لحظه های ناب و با شکوه با غم و اندوه جانکاهی همراه شد. هنگامی که هزاران تن از حجاج حاضر در منا برای فریضه رمی جمره به طرف جمرات می رفتند، بر اثر ازدحام جمعیت جان خود را از دست دادند. در این فاجعه هولناک 464 تن از هموطنان قربانی بی تدبیری آل سعود شدند و 159 تن نیز زخمی شدند.

این رویداد جهان اسلام را در غمی شگرف فرو برد و کشورهای گوناگون از دولت عربستان در این باره توضیح خواستند آنان که در مدیریت این رخداد بزرگ ناتوان بودند نه تنها در مقام پاسخگویی بر نیامدند بلکه هیچ گاه خود را مقصر اصلی این موضوع ندانستند. با توجه به ابعاد بزرگ این اتفاق جمهوری اسلامی درصدد احقاق حقوق زایران خویش برآمد و سرنوشت آنان را پیگیری کرد اما سعودی ها با کارشکنی های فراوان خود مانع از رسیدن نتیجه ای مناسب شدند و سرانجام این امر سبب شد تا کشورمان در مراسم حج امسال هیچ کاروانی را به عربستان اعزام نکند تا نشان دهد که برای جان شهروندان خویش ارزش قایل است. در این میان آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در پیامی در آستانه فرا رسیدن موسم حج در ۱۵ شهریور ۱۳۹۵ خورشیدی با مقصر خواندن حکام سعودی در این فاجعه، از ممانعت مسوولان سعودی در تشکیل هیات حقیقت یاب بین الملل اسلامی برای آشکار شدن زوایای پنهان این فاجعه انتقاد کردند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت روز عرفه با «جلیل جعفرزاده» نویسنده و پژوهشگر امور دینی به گفت و گو پرداخته است. 

جعفرزاده در ارتباط با اهمیت و جایگاه روز عرفه گفت: این روز یکی از بزرگ ترین عیدهای مسلمانان به شمار می رود، هر چند واژه عید برای این هنگامه عنوان نشده است اما از عمق روایت ها و حدیث های ائمه اطهار(ع) می توان به اهمیت و جایگاه آن آگاه شد. بنابر مولفه ها و شاخصه هایی که در آموزه های اسلام به آن اشاره شده است، عرفه، روز معرفت، جهت گیری و انسان سازی محسوب می شود و اگر بشر حقیقت آن را به خوبی دریابد، می تواند رضایت پروردگار را به دست آورد و از شیطان نفس دور شود. خداوند در این روز تمام بندگان را به عبادت و اطاعت از خویش فرا می خواند تا از جود، احسان و کَرَم خود آنان را برخوردار کند.

این نویسنده در ادامه بیان داشت: مسلمانان می توانند، بزرگی و عظمت این روز را درک کنند به شرط آن که همت و دغدغه لازم را داشته باشند، همان طور که ائمه اطهار(ع) به شکوه این روز بارها اشاره کرده اند. معرفت یابی و شناخت خالق از بزرگترین دستاوردهای انسان در روز عرفه محسوب می شود. در این هنگامه فرد می تواند خود را از سرگشتگی، گم گشتگی و گمراهی برهاند. برخی افراد در دنیا به دلیل تعلقات و وابستگی های مادی از هدف های متعالی که پروردگار از خلقت ترسیم کرده است، غافل می شوند و به علت گرفتار شدن در روزمرگی، حقیقت وجودی خود را فراموش می کنند و این موضوع را که زندگی در این دنیا مقدمه ای برای آخرت و کسب رضایت خداوند به شمار می رود، از یاد می برند. 

این پژوهشگر امور دینی با بیان این که پروردگار در سوره والفجر به اهمیت روز عرفه اشاره می کند، تصریح کرد: خداوند در قرآن و در این سوره به جایگاه این روز اشاره می کند و در آیه دوم آن به شب های ده گانه سوگند یاد می کند و می فرماید: «قسم به فجر و شب های دهگانه اش» که منظور از شب های دهگانه، همان دهه فجر است. در روایت ها به دو دهه فجر اشاره می شود که یکی از آنها 10 روز آخر ماه مبارک رمضان به حساب می آید که پیامبر(ص) آن را دهه مغفرت می نامند و ایشان در این روزها در حالت اعتکاف به سر می بردند و شب ها تا صبح بیدار می ماندند. دهه فجر دیگر، دهه نخستین ماه ذی الحجه به شمار می رود. پروردگار دو دهه فجر را برای استغفار مومنان قرار داده است تا با آگاهی از اهمیت این موضوع ارزش آن را درک کنند. 

وی در ادامه افزود: 10 روز ابتدایی ماه ذی الحجه را به دلیل پیروزی و سعادت بخشی بشر دهه فجر می گویند و انسان می تواند در این فرصت دوباره خود را از گمراهی نجات بخشد. مومنانی که در روز عرفه به درک حقیقی از خویشتن و پروردگار رسیده اند این آمادگی را پیدا می کنند تا نفس اماره خود را در عید قربان مهار کنند. پس عرفه روز دستیابی به سعادت است. البته می بایست مومنان خداجو در هشت روز پیش از آغاز عرفه خود را برای ورود به آن مهیا سازند. روز عرفه فرصتی مغتنم و ارزشمند برای گناهکاران به شمار می رود تا با توبه، رضایت خالق را به دست آورند.

این نویسنده در ارتباط با اعمال روز عرفه یادآور شد: پروردگار روز عرفه را بهانه ای قرار داده است تا تمام بندگان متوجه خالق خویش شوند و به طرف دریای بیکران الهی حرکت کنند و به شناخت و معرفت خداوند دست بیابند و بدین شکل به پروردگار نزدیک شوند. اعمالی که مومنان باید در این روز انجام دهند عبارت است از این که ابتدا باید غسل کنند که یکی از آداب اصلی این روز به شمار می رود تا انسان با طهارت وارد این روز شود و همچنین خواندن زیارت امام حسین(ع) بسیار سفارش شده است و انسان می تواند به واسطه این زیارت نامه به قرب الهی دست یابد. مومنان در این روز به برپایی دو رکعت نماز سفارش شده اند که در رکعت نخست آن حمد و توحید و در رکعت دوم پس از حمد، سوره کافرون خوانده می شود و پس از آن خواندن دعای عرفه آثار و برکات روحی و معنوی را برای مومنان به دنبال دارد. یکی دیگر از اعمال این روز، اعتراف به گناه به شمار می رود. در هنگامه ای که خداوند بندگان را به طرف خود فرا می خواند بایستی از او طلب عفو و بخشودگی کرد تا از غرق شدن در گناهان نجات یافت. 

این پژوهشگر امور دینی دعای عرفه را حاوی مفاهیم بزرگی قلمداد کرد و گفت: سومین امام شیعیان(ع) در دعای عرفه به مفاهیم و مضامین والایی اشاره کرده است و در این دعا امام حسین(ع) که یکی از برترین آفریده های پروردگار و نشانه ای از قدرت بی انتهای خداوند است از معبود خویش می خواهد تا در اجتماع بزرگ انسان ها در روز قیامت او را خوار و رسوا نکند. سیدالشهدا(ع) در این دعا آموزه های گرانبهایی را به پیروانان حقیقت می آموزد، از جمله این که عبادت های بندگان هرگز نمی تواند در شان پروردگار باشد و هیچ گاه بشر قادر نیست تا حق بندگی خویش را به طور کامل به جای آورد.

جعفرزاده با بیان این که در قرآن بیش از 400 بار از کلمه الرحمن و الرحیم استفاده شده است، به مهربانی و عطوفت الهی اشاره داشت و بیان کرد: مومنان، متقیان و پرهیزگارانی که توانسته اند به تقرب خدا دست یابد از فرصت هایی چون عرفه به بهترین شکل بهره برده اند و بدین ترتیب به سعادت حقیقی رسیده اند و معرفت و شناخت خداوند، پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نصیب آنها شده است. 

وی در پایان در ارتباط با چگونگی نهادینه شدن آموزه های دینی در جامعه به ویژه در میان نسل جوان، اظهار داشت: فرهنگ سازی برای شناخت پروردگار باید از خانواده ها آغاز شود و والدین فرزندان خود را از خردسالی با خالق بی همتا و مفاهیم دینی آشنا و جلوه هایی از بخشندگی و رحمانیت پروردگار را با زبانی ساده برای آنها عنوان کنند و نباید فرد را از ابتدا با بیان قهریت و جباریت از خداوند ترساند. همچنین نهادهای آموزشی در ارتقاء و نهادینه کردن فرهنگ دینی در جامعه پس از خانواده دارای کارکرد مهمی هستند. آموزش و پرورش در تربیت، آشنایی و علاقه مند کردن کودکان با مفاهیم دینی بسیار تاثیرگذار است و باید در مهدکودک ها و مدرسه های ابتدایی نسبت به کارگیری معلمان و دبیران آموزش دیده و با تجربه در زمینه مسایل دینی حساسیت نشان داد و از آموزگارانی قرآن پژوه برای تربیت آینده سازان این مرزوبوم استفاده کرد تا بتوانند با جذب دانش آموزان به اصول نجات بخش اسلام، آنها را از انحراف و سقوط مصون بدارند.