بررسی جایگاه شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی

گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایل موضوعی است که طی سال‌های گذشته در بسیاری کشورها تجربه شده و حتی اپراتورهای ارائه‌کننده خدمات را به سمتی سوق داده که به‌دنبال چاره‌اندیشی برای جبران کاهش درآمدهایی باشند که به‌دلیل فعالیت این شبکه‌ها به آنها تحمیل می‌شود. 

آمارها گویای آن است که در ایران بیش از ۲۵ میلیون کاربر تلفن هوشمند وجود دارد اما اغلب این افراد در حال استفاده از شبکه‌های اجتماعی خارجی از‌جمله تلگرام هستند و درآمدهای حاصل از این بخش به‌راحتی به جیب کشورهای دیگر می‌رود. 

در ایران هم مانند دیگر کشورها استفاده از شبکه‌های اجتماعی با گسترش روزافزون مواجه شده و تعداد کاربران این شبکه‌ها به‌طور دائم در حال افزایش است، اما با وجود دایره گسترده کاربران این شبکه‌ها، همچنان جای نمونه‌های کارآمد داخلی خالی بوده و بازار این بخش به شرکت‌های خارجی واگذار شده‌است. 

البته ورود و فعالیت شبکه‌های خارجی به ایران هم کار چندان ساده‌ای نبوده و در ابتدا با مخالفت‌های بسیار و مقاومت نهادهای متعدد مواجه شد، اما با اصرار دولت و پیگیری‌های صورت‌گرفته در‌نهایت برخلاف سال‌های گذشته فعالیت برخی شبکه‌ها در ایران استمرار پیدا کرده و  قرار بر آن شد که به جای فیلتر کردن فعالیت این شبکه‌ها حالت مشروط داشته‌باشد. 

از سوی دیگر از ابتدای کار، مسئولان بر لزوم طراحی نمونه‌های کارآمد داخلی تاکید کرده و همواره یادآور می‌شدند که لازم است در این خصوص شبکه‌های توانمند داخلی جایگزین نمونه‌های خارجی شوند اما تا زمان ایجاد نمونه‌های مناسب داخلی، فعالیت شبکه‌های خارجی در چارچوب خطوط قرمز نظام دنبال خواهد‌شد. 

نکته دیگر آنکه حتی ارزش افزوده‌ای که در این بخش ایجاد می‌شود، لزوم فعالیت نمونه‌های داخلی را بیش‌از پیش مشخص می‌کند. تاجایی‌که زمانی رئیس سازمان فناوری اطلاعات در این باره متذکر شده بود که نباید مزیت شبکه‌های اجتماعی به جیب خارجی‌ها برود. 

نصرالله جهانگرد در عین حال از پیگیری امور مربوط به آیین‌نامه حمایتی شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی داخلی در شورای عالی فضای مجازی خبر داده و گفته بود که در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با مشورت مرکز ملی فضای مجازی در حال تدوین پیش‌نویسی برای شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی داخلی هستیم و در این آیین‌نامه موضوع حمایت از شبکه‌های اجتماعی داخلی در سطح ملی که بتوانند بر اقتصاد کشور تاثیر بگذارند مورد تاکید قرار گرفته‌است. 

از سوی دیگر اهمیت این موضوع در‌نهایت موجب شد با وقفه‌ای چند‌ماهه، چندی پیش دبیر شورای عالی فضای مجازی از پیگیری این موضوع در جلسات آتی شورای عالی فضای مجازی که با حضور رئیس‌جمهور برگزار می‌شود، خبر دهد. 

اوایل هفته گذشته نیز با تشکیل جلسه شورای عالی این مسئله مورد پیگیری قرار گرفته و با نظر اعضای این شورا مصوب شد تا طرح تشویق و تسهیل ارائه خدمات برای حمایت از شرکت‌های فعال در توسعه شبکه های اجتماعی داخلی در جلسه آینده به شورا ارائه شود. 

پس از این جلسه نیز وزیر ارتباطات در قالب حکمی علی اصغر عمیدیان، معاون وزیر و رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی را به‌عنوان مسئول سامان‌دهی شبکه‌های اجتماعی معرفی کرد. در بخشی از این حکم نیز تاکید شد که با همکاری و همیاری تمامی عوامل ذی‌ربط و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و امکانات وزارت، سازمان‌ها و شرکت‌های تابعه، زمینه فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی بومی فراهم‌شود. 

اما طی سال‌های گذشته برخی شبکه‌های اجتماعی موبایل در داخل کشور ایجاد شد و به فعالیت پرداختند اما هر‌یک از آنها بنا به دلایلی موفق به کسب توفیق چندانی در این راه نشده و از رقابت جدی بازماندند. برای این ناکامی دلایل متعددی از سوی کارشناسان عنوان شده‌است. 

حسن نجفی سولاری، مشاور مرکز ملی فضای مجازی، با تاکید بر اهمیت مباحث امنیتی این‌گونه عنوان کرده‌بود که امنیت مسئله‌ای است که باعث می‌شود کاربران آن‌چنان به سمت این شبکه‌ها تمایل نداشته‌باشند، چرا که به تصور بسیاری از افراد سرور این شبکه‌های داخلی در اختیار مسئولان یا در دست افراد خاص قرار دارد و از این رو اعتماد و اطمینانی به این شبکه‌ها وجود ندارد، بنابراین باید این اعتماد را در جامعه ایجاد کرد. 

بحث دسترسی به اطلاعات کاربران ازجمله موضوعاتی است که طی این سال‌ها به‌عنوان مانعی مهم بر سر راه استفاده مردم از سرویس‌‌های مختلف داخلی، از ایمیل‌های بومی گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، مطرح است. 

وزیر ارتباطات در پاسخ به این سؤال تاکید کرده طبیعی است که شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی در هر کشوری امکان رصد شدن داشته‌باشند، اما رصد کردن فعل و انفعالات به معنای نفوذ به حریم خصوصی افراد نیست. 

محمود واعظی همچنین متذکر شد که دولت برای حریم خصوصی افراد احترام قائل است و هیچ شرکتی چه داخلی و چه خارجی، اجازه ورود به حریم خصوصی مردم  ندارد، اما به‌هر‌صورت تحولات این فضا مورد بررسی قرار دارد. 

اما رئیس سازمان تنظیم مقررات ارتباطات هم چندی پیش با بیان اینکه سازمان تنظیم مقررات زمینه فعالیت شبکه‌های اجتماعی و OTT را با استفاده از مشاوران خارجی طراحی و تعریف کرده‌ است، متذکر شد: به‌عنوان نماینده دولت تحت سوال بودیم که چرا شبکه‌های اجتماعی داخلی شکل نمی‌گیرد و به همین دلیل در پیگیری این موضوع نشست‌های مشترکی با شورای عالی فضای مجازی و کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه و سازمان فناوری اطلاعات داشته و در‌نهایت کمیته‌ای چهارجانبه تشکیل و قانون‌گذاری برای ارائه مدلی برای کسب‌وکارهای شبکه‌های اجتماعی آغاز شد. 

علی اصغر عمیدیان با اشاره به برگزاری جلساتی با فعالان این عرصه و اپراتورهای تلفن همراه گفت: در این جلسات موضوعات متعددی از مسائل اقتصادی و سرمایه‌گذاری گرفته تا مباحث فنی و زیرساختی، قانون‌گذاری و امنیتی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در آن نمایندگان بخش‌ها نظرات خود را ارائه دادند که به‌عنوان مثال توسعه‌دهندگان شبکه‌های اجتماعی معتقد بودند هزینه‌های بالای توسعه سرویس به گونه‌ای است که باید پشتوانه حاکمیتی برای آنها ایجاد شود. 

رئیس سازمان تنظیم مقررات ارتباطات همچنین متذکر شد که توسعه شبکه‌های OTT می‌تواند موجب افزایش بهره‌وری و سرمایه‌گذاری اپراتورها شود، اما اپراتورها معتقدند این شبکه‌ها نباید روی خدمات صوتی تمرکز داشته‌باشند، هرچند درآمد حاصل از صوت در حال کاهش است. در عین حال اپراتورهای موبایل می‌گویند مباحث حقوقی و امنیتی نیز باید به‌صورت شفاف مشخص شوند تا مدل تجاری برد-بردی قابل‌تعریف باشد. 

معاون وزیر ارتباطات در ادامه با بیان اینکه در حال حاضر در ارتباط با فعالیت این شبکه‌ها سه کارگروه در زمینه‌های زیرساخت، قوانین و سرمایه‌گذاری تشکیل شده‌است، افزود: قطعا معتقدیم که تامین مدل کسب‌و‌کار توسط حاکمیت صورت گیرد و قرار نیست این‌گونه باشد که تمام هزینه‌ها را از جیب بخش خصوصی پشتیبانی کنیم. 

عمیدیان همچنین متذکر شد: ما به‌عنوان حاکمیت چارچوب را تعیین و شرایط صدور پروانه را تسهیل می‌کنیم. البته اعتقادی به صدور مجوز برای OTTها نداشتیم اما در جلسه‌ با اپراتورها و نمایندگان شبکه‌های اجتماعی این‌گونه عنوان شد که در تعاملات بین‌المللی و کاری، نبود مجوز، شرکت‌ها را دچار مشکل خواهد کرد و بهتر است که مجوزی در این راستا ارائه شود. 

اما با تمام این تفاسیر بسیاری از فعالان بازار ICT از حمایت‌های کمرنگی که از آنها صورت می‌گیرد به‌عنوان یکی از موانع اصلی فعالیت‌های خود اشاره‌ می‌کنند. 

وزیر ارتباطات چندی پیش در این باره یادآور شد: پیگیری مسائل مربوط به شبکه‌های اجتماعی داخلی در‌خصوص موضوعات حقوقی، قضایی و رفع تبعیض، امری موثر در پایداری و بقای این شبکه‌ها به شمار می‌رود. اعتقاد ما بر آن است که باید با شبکه‌های اجتماعی داخلی برخورد راحت‌تری صورت گیرد تا نسبت به شبکه‌های اجتماعی خارجی نگاه سخت‌گیرانه‌تری وجود داشته‌باشد. 

وی همچنین با اشاره به شبکه داخلی بیسفون عنوان کرد: از زمانی که این شبکه ۱۳۰ هزار کاربر داشته، موضوعات مربوط به آن را پیگیری می‌کردم و حال بر این اعتقادم که موفقیت بیسفون موجب اقتدار نظام خواهد شد. 

اما واعظی با تاکید بر نقش سایر نهادها به سازمان صدا و سیما اشاره کرد و گفت: جای تعجب دارد که صدا و سیما در ارتباط با معرفی شبکه‌های اجتماعی داخلی سخت‌گیری می کند اما شبکه‌های پرمخاطب آن مدام تلگرام را تبلیغ می‌کنند. 

وی در پاسخ به گلایه‌هایی که گاهی از سوی ارائه‌کنندگان شبکه‌های اجتماعی داخلی مطرح شده و از مشکلاتی که به‌واسطه نظارت دولتی ایجاد می‌شود هم اظهار کرد: ما هیچ محدودیتی برای این شبکه‌ها ایجاد نمی‌کنیم و در اولین شبکه داخلی که شروع به فعالیت کرد هم حتی ما خود از کاربران آن بودیم. اکنون بحث محدودیت این شبکه‌ها را نداریم، اما شبکه‌ای مانند بیسفون زمانی که کاربران آن زیاد شد نتوانست رشد لازم را داشته‌باشد که امیدواریم مشکلات این اپلیکیشن اصلاح شود. همچنین شنیده می‌شود برخی دانشگاه‌ها مانند دانشگاه شریف نیز برنامه‌ریزی مناسبی در این زمینه صورت داده‌اند. 

حال با تمام این تفاسیر همچنان دسترسی و استفاده مردم از شبکه‌های اجتماعی داخلی درگیر اما و اگرهای متعدد بوده و عملیاتی نشده‌است، اما در هر صورت حتی پس از ایجاد چنین شبکه‌هایی، بحث اقبال مردم مطرح است که این امر ایجاب می‌کند همان‌طور که‌ پیش از این در صحبت‌های مسئولان نیز تاکید شده، فعالیت شبکه‌های داخلی به‌گونه‌ای باشد که شرایط آنها کاربران داخل ایران را به استفاده از نمونه‌های داخلی ترغیب کند.