فضای مجازی چه نقشی در جهت‌دهی افکار عمومی دارد؟

در این یادداشت سعی شده است تا ضمن ارائه‌ی دورنمایی از موضوع افکارسنجی و افکار عمومی، نقش فضای مجازی در موضوع افکارسنجی مورد بررسی قرار گیرد تا پاسخی مناسب به این سوال که فضای مجازی تا چه میزان می‌تواند در جهت‌دهی و مهندسی افکار عمومی تأثیرگذار باشد، داده شود.

درباره تعریف «افکار عمومی» نظر یکسانی وجود ندارد. در واقع وقتی مفهوم افکار عمومی بیشتر به کار برده شد که در نظام‌های دموکراتیک پارلمانی، افزایش عمومی میزان سواد و پیدایش رسانه‌ها گسترش بیشتری یافت.

برخی از محققین حوزه علوم اجتماعی، در تعریف خود از افکار عمومی، مفهوم حاکمیت را به عنوان یک مفهوم مرکزی در نظر می‌گیرند. برخی می‌گویند افکار عمومی، «جمع تفکرات فردی افراد بالغ، نسبت به مباحث مربوطه به حاکمیت می‌باشد»؛ اما محققی چون بلومر، با عبارت «جمع تفکرات فردی» مخالف است و معتقد است که عقاید افراد مختلف با هم دارای وزن یکسانی نیستند و برخی گروه‌ها که ممکن است جمعیت کمی نیز داشته باشند، دارای تأثیرگذاری بالایی در این حوزه باشند و بیشتر از برخی گروه‌های بزرگ در معادلات مختلف تاثیر داشته باشند.

در بسیاری از جوامع این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است که در موارد مختلف نظر غالب مردم چیست و آنها چگونه و به چه چیزی فکر می‌کنند. به همین دلیل بررسی افکار عمومی توسط سیاستمداران به واسطه افکارسنجی از اهمیت بالایی برخوردار شده‌است. همچنین گروه هایی که از این موضوع آگاه هستند و منفعتی در این مسئله دارند دریافته‌اند که با هدایت و جهت‌دهی افکار عمومی می‌توانند در جامعه و حتی در سیاست‌های حاکمیت نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. جهت‌دهی افکار عمومی امروزه از طریق رسانه‌های جمعی از جمله تلوزیون، روزنامه ها و مجلات، سینما و  اینترنت توسط همین گروه های ذی نفع صورت می‌گیرد که اهداف مختلفی را از آن دنبال می‌کنند.

در ساختار امروزی حکومت‌ها، موضوع افکار عمومی موضوعی دارای اهمیت است و سنجش افکار عمومی در موضوعات و برهه‌های زمانی مختلف نیز از اهمیت زیادی دارد. طبق تحقیقات انجام شده توسط دو محقق به نام‌های باردز و الدندیک در کتاب «افکار عمومی، سنجش ذهن امریکایی»، اولین افکارسنجی‌ها به وسیله‌ی کتابچه‌ها یا صندوق‌هایی انجام شد که در مکان های عمومی قرار داده می‌شد. همین روش های ابتدایی منجر به روش های پیچیده‌ی افکار سنجی امروزی شد. تا اینکه امروزه موسسات نظرسنجی و افکارسنجی مختلفی همچون «گالوپ» که شهرتی جهانی دارند در موضوعات مختلف تحقیقاتی را انجام می‌دهند. در کشور ما نیز موسسات افکارسنجی در موضوعات مختلف مشغول به فعالیت هستند.

موسسات و مراکز افکارسنجی برای تحقیقات خود شیوه‌هایی را به کار می‌گیرند. گاهی دفاتر با استفاده از روش‌های نمونه‌گیری مختلف که دارای طبقه‌بندی هستند با مردم به صورت تلفنی تماس می گیرند و نظر آنها را در باب موضوعات ممورد نظر جویا می‌شوند. همچنین رسانه‌های جمعی مانند شبکه‌های تلویزیونی نیز گاهی از مردم می‌خواهند که نظرات خود را در مورد موضوعی که تعیین می‌کنند از راه های مختلف(تماس تلفنی، پیامک و ارتباط اینترنتی) اعلام کنند.

روش جدیدی که در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته است استفاده از فضای مجازی برای سنجش و فهم افکار عمومی است. فضای مجازی و مطالعه‌ آن می‌تواند تا حد زیادی به محقق کمک کند تا از افکار عمومی در مورد بسیاری از موضوعات مورد بحث مطلع شود. این امر با گسترش شبکه‌های اجتماعی اهمیت بیشتری یافته است. چرا که امکان بحث و تبادل نظر مردم در فضای مجازی را به صورت چشمگیری بالا برده است.

محققانی که افکار عمومی را سنجش می‌کنند امروزه در برهه‌های خاص مثل انتخابات‌های سیاسی، تمرکز بالایی را به بررسی شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند تا ببینند چه گروهی، چگونه جو غالب را به دست گرفته و یا موجی را به راه انداخته است. همچنین اغلب کاربران شبکه های اجتماعی چه نظری درباره‌ی کاندیداها دارند. چگونه موضوعات حاشیه ای در شبکه های اجتماعی تبدیل به موج می شوند؛ یا اقلیت چگونه می توانند خود را در چشم مردم به گروهی بزرگ و تاثیرگذار تبدیل نمایند.

غیر از انتخابات، شبکه‌های اجتماعی بستر شکل گیری کمپین‌های اجتماعی مختلفی نیز هست که می‌تواند نشانه‌ای از افکار عمومی باشد. به طور مثال کمپین‌هایی چون «سربازان ایرانی را آزاد کنید» که درباره پنج سرباز گروگان ایرانی توسط تروریست ها بود و همچنین کمپین «ما جین می‌پوشیم» در پاسخ به سخنان نتانیاهو از این دسته هستند. عموم این کمپین ها برخاسته از خواسته عمومی و ظرفیت اجتماعی مردم است و این خود نشان‌دهنده‌ی ارتباط آن با افکار عمومی است.

با توجه به نقش مهمی که شبکه‌های اجتماعی در جهت‌دهی افکار عمومی دارند، گروه‌های ذی‌نفع سعی دارند تا از آنها در جهت پیشبرد سیاست‌های خود استفاده کنند. همانطور که کمپین های خودجوشی همچون «سربازان ایرانی را آزاد کنید» در این شبکه‌ها شکل می‌گیرند و با استفاده از هشتگ‌های مشخص شده و درگیر کردن کاربران تبدیل به یک موج اجتماعی می‌شوند، برخی گروه‌ها نیز سعی می‌کنند به صورت جهت‌دار اقدام به مهندسی افکار عمومی از این طریق کنند.

برای مثال می توان به کمپین‌های فرمایشی که گاه توسط طرفداران دولت سعودی علیه حکومت ایران راه‌اندازی می‌شود اشاره کرد که در آن سعی دارند تا تصویر مخدوشی را از ایران بازتاب دهند.

مثال دیگری که در این زمینه می توان به آن اشاره کرد، موج رسانه ای شکل گرفته در مورد واژگونی اتوبوس حامل سربازان ایرانی بود. در قسمتی از این موج شکل گرفته، نگاهی اعتراضی به عدم واکنش مسئولین به فوت این سربازان به چشم می خورد.

کمپین شکل گرفته علیه روزه داری در ایام ماه مبارک رمضان نیز مثال دیگری بود که در آن از کاربران درخواست می شد تا تصاویر نهار خود را بصورت روزانه در ایام ماه مبارک رمضان منتشر نمایند.

کمپین های شکل گرفته برای حمایت از یکی از نمایندگان رد صلاحیت شده در انتخابات، آزادی یواشکی، جنجال های شکل گرفته پس از مرگ دختری جوان در مهاباد نیز از دیگر مثال هایی است که در این زمینه می توان به آنها اشاره کرد.

همچنین گاه مداخله‌گری صاحبان شبکه‌های اجتماعی در جهت‌دهی حرکت‌ها نیز تأثیر به سزایی دارد. از جمله هدایت برخی اعتراضات سال هشتاد و هشت در ایران که در آن تحریک سایتی همچون توئیتر نیز بی‌تأثیر نبود.

در این فضا به این دلیل که اغلب پیشرفت های تکنولوژیک محدود به کشورهایی خاص با سیاست هایی خاص هستند، میزان تأثیرگذاری آنها نیز بیشتر است و این مساله شرایطی نابرابری را بین صاحبان این محصولات و استفاده کنندگان ایجاد کرده است.

این نکته تنها در امور سیاسی و جنبش اجتماعی نمود پیدا نمی کند؛ بسیاری از صاحبان سرمایه با استفاده از روش های افکار سنجی در فضای مجازی با بدست آوردن ذائقه مردم در کشورهای مختلف دست به تولید محصولات متنوع و تبلیغ آنها می زنند یا با برنامه ریزی برای تغییر ذائقه آنها تلاش می کنند. چرخه نیازسازی و و رفع نیاز در ادامه همین فرایند برای کسب سود بیشتر شکل گرفته است.

هرچند ایمن شدن کامل برابر تاثیرات سوء فضای رسانه ای، انتظاری بیهوده است ولی با بالابردن میزان سواد رسانه ای، می توانیم شاهد آسیب پذیری کمتر کاربران رسانه ها باشیم.